Her kitabın bir kelamı vardır denilebileceği üzere her kitabın bir kelamlar toplamı olduğu da söylenebilir. Sonuçta biliyoruz ki her kitap, her kelam bir amaca dayanır. Amaç, Arapça ‘kasıt’tan türemiş bir sözcük. Öyleyse her kitap bir kasıt içerir. Bizim uğraşımız şiir kitaplarıyla. Münasebetiyle şiir kitaplarının kelamlarıyla ve o kelamların maksadıyla…
Başka alanlarda olduğu üzere şiir okurken de karşılığını arayan sorularla yol alabiliriz. Örneğin, şairin okuduğumuz şiiri neden yazmış olabileceğini sorabiliriz. Yapıtın ve üreticisinin kelamına yönelik sorularımız olabileceği üzere biçimine, biçemine, tekniğine; bunlarla bağlantılı olarak vaktine, yerine dair sorular da yöneltebiliriz.
Şairin tanınıyor, şiirine içkin temel özellikler biliniyor ve her yapıtında bunları yineliyor olması, okurken sorular sormamıza pürüz oluşturmaz. Zira okuru, yeni şiirlerin, kitapların okuru yapan, biraz da her şiirde yeni bir şeyler arıyor olmasıdır.
Dört yıl evvel ‘Lanet Şiirleri’ yayımlanan Hilmi Yavuz (1936), seksen beşinci yaşını ‘Talan Şiirler’le kutladı diyebiliriz. Yavuz’un on altıncı şiir kitabı olarak okurla buluşan ‘Talan Şiirleri’, Everest Yayınları’ndan çıktı. “Talan Bir” ve “Talan İki” başlıklı iki kısımdan oluşan kitabın birinci kısmında on bir, ikinci kısmında on üç şiir yer alıyor.
Kitap, “Talan ve Zaman” şiiriyle başlıyor. Fakat kitabın başında yer alan ve şairin “talan” sorununa ilgisinin yeni olmadığını gösteren alıntılar dikkati çekiyor. Birinci alıntı, “Kayboluş Şiirleri”nden. Bu kitabın yayın tarihi 2007. İkinci alıntı, “Zaman Şiirleri”nden. Şaire Sedat Simavi Ödülü’nü de kazandırmış olan kitabın okurla buluşması daha da eski. Kitap, 1987’de yayımlanmış.
“Talan ve Zaman” şiirinden iki betik okuyalım:
her şey ayaklar altında:
kalbim, paspas!
hüzün prestijden düştü…
(…)
gelgelelim, artık artık
yapılacak bir şey yok!
diye tekrarlanan
söylemlere
bulaştı her şey, yaz
günleri ayaklar altında…
“Talan ve Zaman”da iki defa geçen ve Hilmi Yavuz’un şiiri için hem enteresan hem de yeni olan bir söz dikkati çekiyor: “kalbim paspas”…
Üzerinde uzun uzun durulabileceğini, birçok açıdan yoruma açık olduğunu düşündüğümüz bu söze ait şimdilik, bir oldukça “ağır” olduğunu söylemekle yetinelim. Okurun, kitabın daha birinci şiirinde bir “ağırlığı” omuzlamakla karşı karşıya olduğunu da belirtelim. Şu da var: Şiire hedefsiz, maksatsız, hesapsız yerleştirilmiş bir “ağırlık” değil bu. Birçok neden sayılabilir. Örneğin kelam konusu “ağırlık” karşısında okurun reaksiyonunun belirlenmesine yönelik bir “gizli hamle” olarak yorumlanabilir. Şair belirli ki sıkı, lakin sıkılmayan okurdan yana. Metne gömülmüş bu zımnî atakla, şair arzuladığı stilde okurun varlığına itimadını yenilemek ve pekiştirmek istemiş olabilir diye düşünülebilir. Bir şiir daha okuyarak devam edelim. “Talan ve Sen” başlıklı şiirden bir kısım aktarıyoruz:
sana yazmadıklarımı
kalbime yazdım
ıssız kır yollarıydım
ayak seslerin
kalbimin sesleriydi.
her yanım filbahriler…
sen
bende yürüdün, -yaz’dın!
ıssız bir odaydım
yüzüm duvarda ayna
kalbin camlarımdı benim
öyle beyazdım ki
ben…
İlk kısımda yer alan on bir şiirin tümü “talan ve…” diye başlıyor. Yavuz’un, bu kısımda vaktimize ve yaşantımıza musallat olan “talanın” nelere yol açtığının, neleri alıp götürdüğünün ya da yok ettiğinin dökümünü de yaptığını söyleyebiliriz. Bu sefer alıntımız “Talan ve Şimdi” başlıklı şiirden:
güneşin karardığı günler
şimdi…
varlığın meskeni metruk,
eşyalar bile terk etti beni.
sözler mühürlendi
bir sandıkta…
kırık kesimleri aynanın,
hiçbir şeyi göstermiyor
şimdi…
Kitabın isminden başlayarak “talanın” bıktırıcı olacak biçimde yinelenmesini şöyle de yorumlayabiliriz: Yaşadığımız ve çağın getirdiği değişim ve yenilikler katlanılacak ölçülerde değil. Ayrıyeten o denli bir dönüşüm gerçekleşiyor ki bu bir gelişme, ilerleme değil düpedüz bir “talan”. Eskiyenin kendi olağan akışı, doğal sürecinde eskimesi dahi “talan” ediliyor. Bizlerin bu “talanla” birlikte eskiyenlerle ilgili hüzün, hasret hislerimiz da “talanla” yağmalanıyor, gasp ediliyor. Bu tahammül edilemez “talan” sonuçta hasretlerimizi, hüzünlerimizi, dahası bizi “talan” ediyor. Münasebetiyle bu maruz kaldığımız asla bir eskime, eskitme ve ardından gerçekleşen yenilik, yenileşme değil, çok ağır sonuçlar oluşturan bir “talandır”. Hilmi Yavuz bu, insanı aşan, insanı da gaye alan “talan”a karşı bir itiraz geliştiriyor diyebiliriz. Bunu da elbette şairin verebileceği reaksiyonla, amacını şiirlere, kitaba dönüştürerek yapıyor. “Her şey talan!” dizesiyle başlayan “Talan ve Her Şey” başlıklı şiirin son iki betiğini okuyalım:
Her şey talan!
(…)
işte bu son talanı ömrümüzün;
aşklar, acıya emanet.
dahası, yok bahası
satıldı erguvanlar…
– nedir bu
– eskiler söyledilerdi:
‘inkiraz-ı baharan’…
Birinci kısımda “talanın” neden olduğu yıkım ve kayıplar güncelle de ilişkilendirilerek kinayeli bir biçimde lisana getiriliyor. Kitabın ikinci kısmında bir “hayıflanma” kelam konusu. “Talan İki” isimli bu kısımda şair, süratle yükselen ve ömrü çoraklaştıran “talan” kültürüne karşı savunduğu yol haritasını hatırlatıyor. Estetik ve kültürel kaynaklara yapılan göndermelerle “talanın” kopardığı gelenek zincirinin, “Doğu Batı sentezi”yle birbirine eklenebileceğine işaret ediyor. Hayatı “güzeltecek” kültürel tahlile dikkat çekiliyor.
“Talan ve Sekizinci Askı”, İslam kültüründen evvelki şiir geleneğinde değerli olan “Yedi Askı” da İbnü’l Arabi, Itri, Sümbül Sinan’ın (TDV İslam Ansiklopedisi’ne nazaran Sünbül Sinan), anılması da şairin savunduğu kültürel ve estetik tercihini vurgulamak hedefiyle diyebiliriz. Anılan bu şahısların tıpkı vakitte İslam kültürü içinde şiiri, müziği ve dansı temsil eden isimler olduğunu da belirtelim.
Bu kısımdaki şiirlerde, Yavuz’un hayranlık duyduğu “üstadı” Yahya Kemal ve “Hoca” dediği (gerçekten de hocası olan) Behçet Necatigil’in yanı sıra savunduğu “medeniyet tezi”nin sac ayaklarından bir başkasını oluşturan Batı kültürünün öne çıkmış iki şairi de anılıyor: Hölderlin ve Rilke…
Yahya Kemal’le kurduğu çok taraflı bağı işaretleyen “Talan ve Yahya Kemal” başlıklı şiirin son üç betiğini aktaralım:
büyük saltanatı şiirin
çoktan bitti… kör kazma…
kazdığı yerde ağıt ve irin
diyorsun ki, şairim,
ey hilmi yavuz
artık sus… ve şiir yazma!..
Yavuz, ‘Talan Şiirleri’nde kinaye ve hayıflanmayla çevirmeye başladığı gaye pergelinin hareketini kıyaslama yaparak sonuçlandırıyor diyebiliriz. Alıntılayacağımız betik “Talan ve Hoca” başlıklı şiirden:
bir şey olm- derken, gül buruştu;
pörsük… odan küçüldü, Hocam
sen gittin ve aşklar birden uçuştu,
oraya buraya… konut talan, kırıldı en/cam…
Hilmi Yavuz, övüldüğü kadar tartışılıp eleştirilen bir şair de olmuştur. ‘Büyü’sün Yaz!’ın art kapağında çeşitli isimlerin görüşleri yer alır. Cahit Kulebi, “Kıskançlık duysam Hilmi’ye duyardım… Şiir denilen zımnî varlığı bulan, biçimde içeriğin kutsal birleşmesini gerçekleştiren…” demiş. Cemal Süreya, lisan işçiliğine, titizliğine dikkat çekmiş: “Dile çok büyük planda hâkim olamayan, kelamı yazıyı canından sızdırmamış kimseler bu alanda at oynatamaz. Hilmi Yavuz lisan beğenisi en yüksek şairlerimizden biri.”
Hilmi Yavuz’un övgülerin yanı sıra tenkitler de aldığını söylemiştik. Örnek olarak Tomris Uyar’ın 1986 tarihli ‘Dilin Eti, Sözcüğün Kemiği’ başlıklı yazısını anabiliriz. Uyar’ın yazısı, “şiir dili” sorunsalı açısından da yeniliğini koruyor. Yazının tamamının okunmasını önererek bir kısım aktaralım: “Şimdi, Yavuz’un şiirindeki (şu anda sırf bu şiiri kastediyorum) günü dolmuş sözcüklerin yerine şimdiki sözcükler koyarsak şiirsel yükte bir azalma olacak mı, bakalım. Sanmıyorum (mübağala’nın Türkçesini bulmaya çalışmadım, esasen abartılıydı). Zira o sözcüklerle sıkı sıkıya bağlı bir lisan mantığına varmak amaçlanmamış. Usta işi imgeler ağır basıyor; birbirinden epeyce bağımsız lakin uyumlu, pastel renkli imgeler. Seçilen çarpıcı, eski sözcüklerse bir bütünün vazgeçilmez modülleri sayılamaz. Tahminen de o yüzden, sözcüğün kemiği lisanın etini fazlaca zorluyor. Lisan, bir başkaldırı aracı değil; okura kolay benimsenir nostaljik bir tat getirmekten öte bir fonksiyonu yok.”
Hilmi Yavuz’un 1969’da yayımlanan ilk kitabı ‘Bakış Kuşu’ndan sonra, Tomris Uyar’ın da dikkat çektiği üzere lisan halinde kıymetli bir değişiklik gerçekleşir. “Şeyh Bedreddin Üzerine” şiirlerle başlayan dilsel dönüşüm, “Doğu Şiirleri”nde lakin ondan da sonraki şiirlerinde daha da barizleşir. Onikieylül sonrası şiirlerinde Osmanlıca sözcükler yetmişli yıllara tarihlenen kitaplarındakilerle kıyaslanamayacak oranda artış göstermiştir.
Hilmi Yavuz’un şiirinin dikkat çeken bir öteki özelliği de Yahya Kemal’le Behçet Necatigil ortasında bir salınım oluşturmasıdır diyebiliriz. Kaldı ki Yavuz da bu şairlerle olan akrabalığını gizlemez.
Hilmi Yavuz’un lisan çizgisindeki değişime ait yapıtlarından yola çıkarak şöyle bir saptama yapmak mümkün görünüyor: “Hocası” Behçet Necatigil yaşarken lisan istikametinden ona yakın, onun etrafındadır. Lakin “hocasının” vefatından sonra, (bu ortada onikieylül olmuştur) hayran olduğu Yahya Kemal’in “diline”, nasıl söyleyelim, göç eder. Öte yandan o, lisan tavrını başlı başına bir şairlik alametifarikasına dönüştürmüştür de denilebilir. Kitabın son şiiri de olan “talan ve haz”dan bir dörtlük okuyalım:
yara gecesi, lanet gecesi… ve talan
gecesi… hazda mevt, vefatta haz?
neden olmasın? ben şiirlerle infaz
edildim, lirik sözlerde irin ve çıban…
‘Talan Şiirleri’nin, şairin seksen beşinci yaşında yayımlanmasının yanı sıra şiirin güncelle kurduğu ilgi tarafından de farklı olduğu söylenebilir. Kitap, bir davetle yüzleşme şiirleri olarak da yorumlanabilir. Bununla birlikte, yıllarını şiirle geçirmiş şairin, şiirin çok taraflı okunabilirliğine örnek oluşturacak yeni kitabı değerlendirmesi yapmak da mümkün…
