”Asla dinlenmeyeceğiz,
Toprağımız olmadan,
Gerçek özgürlüğe ulaşmadan
Kenya siyah halkın ülkesidir”
Bir Buğday Tanesi
Gizem Bilkay
1938 doğumlu Kenyalı ünlü müellif Ngũgĩ wa Thiong’o, yapıtlarıyla Afrika edebiyatının öncüleri ve genç jenerasyon postkolonyal periyot muharrirleri ortasında kıymetli bir temas fonksiyonu görür. Esaret altında tutulan ve bağımsızlığını kazanan bir toplumun tarihî belleğinin kayıtlarını tutan kitaplarında ele aldığı temel bahisler; sömürgecilikten postkolonyaliteye geçiş, kendi kültürü ile sömürge sisteminin hayatları üzerinde oluşturduğu baskı ortasında kalan topluluklar ve bağımsızlık sonrası kimlik/yönelim krizleri olmuştur.
BİR LİSAN BİR BAVUL: SÜRGÜNÜN EDEBİ BİÇİMLENİŞİ
İçine doğduğu coğrafyanın doğal bir sonucu olarak bütün hayatı direniş, ana lisanı uğraşı, siyasi sürgün ve daha birçok aksiler ile geçen muharrir politik münasebetlerle 1978’de tutuklandıktan sonra, İngilizce yazmayı bırakmış ve ana lisanı Gikuyu ile eserler vermeye başlamış, sonrasında kitaplarını İngilizce’ye yeniden kendisi çevirmiştir.
Bütün demeçlerinde sürgün hayatını kendisinin seçmediğini, sürgünün ona dayatıldığını ısrarla belirtmesi, kendi ülkesine ve kültürüne olan bağlılığını bir kere daha gün yüzüne çıkarıyor. Guardian’a verdiği bir röportajında “Bütün kitaplarımın konusu Kenya’da geçiyor, lakin bir adedini oradayken yazabildim.” demiştir. O bir adedini de ironik bir biçimde Kenya’da bir hapishanede tuvalet kağıdının üzerine yazmıştır.
1982 yılında, ülkesine döndüğünde havaalanında katledileceğine dair bir istihbarat aldığında Londra’dan Kenya’ya dönüş için otelden çıkmak üzeredir; elinde bir bavulu vardır. Haberi aldıktan sonra mecburen elinde açılmamış bavuluyla Londra’da kalır. Sürgünde olduğunu uzun yıllar kabullenemez. Sürgün sözcüğü yerine kendi tabiri ile ‘gemi kazası/shipwreck’ tabirini tercih eder, bir an evvel kurtulup meskene ulaşacağını ümit eden bir ‘kazazede’ olarak görür kendini.
Ancak çok sevdiği ülkesine dönüşü o kadar çabuk olamayacaktır. 7 yıl sonra o bavul hala birebir halde durmaktadır. Bavulu lakin yıllar sonra New York’ta üniversitede profesörlük teklifini kabul ettiği vakit açar.
UHURU (ÖZGÜRLÜK) ÜTOPYASI
Yazarın yapıtlarını Kenya’nın tarihi ve siyasi altyapısı ekseninde okumak yanlışsız olacaktır. Ngũgĩ’nın erken periyot yapıtlarında sömürgenin birinci yıllarından Mau Mau isyanına kadar olan süreçte yaşanan kültürel çatışmaların birey ve topluma yansımalarını görürüz. 1920’den 1963’e kadar resmi olarak İngiltere sömürgesinde kalan Kenya’da mahallî halkın hayat kaidelerinin düzgünce berbatlaşması, toplama alanlarında yaşamaya mecbur bırakılması, siyasi ve ekonomik faaliyetlerinin kısıtlanması ile birlikte 1952 yılında Mau Mau isyanı başlamış, muharrir da o dönemki bütün ülke insanları üzere bu durumdan etkilenmiş, üvey ağabeyini çatışmalarda kaybetmiş, annesi tutuklanarak azap görmüştür.
İngiltere’de daha okuldayken yazmaya başladığı ve lisanımıza şimdi çevrilmemiş olan ‘Weep Not Child’, Doğu Afrikalı bir muharrir tarafından yayımlanan birinci İngilizce roman olma özelliğini taşımaktadır.
‘Aradaki Irmak’, Mau Mau İsyanı’ndan evvel sömürgenin birinci yıllarında geçer. Öyküde kendi mefkureleri, Hıristiyan misyonerler ve Afrika gelenekleri ortasında bocalayan karakterler, mutsuz bir aşk bağlantısı ekseninde ele alınır. Tıpkı iki ‘düşman’ köyü bölen ırmak üzere, her karakter kendi içinde kendi ırmaklarını, inançlarını, hayallerini ve çelişkilerini barındırır.
Ngũgĩ’nin kendi hayatında bir devir dindar bir Hıristiyan olup birebir vakitte Gikuyu gelenekleri gereği erkekliğe geçiş merasimleri üzere dinî ritüellere de katılıp bu inanışın gereklerini yerine getirmesi, iki inanışın ortasında kalışı ve daha sonra Hıristiyanlığı reddedişi ile 1976’da sömürgeciliğin bir işareti olarak gördüğü James Ngũgĩ’dan kendi ismini Gikuyu mirasının erdemine Ngũgĩ wa Thiong’o olarak değiştirmesinin altyapısını bu kitapta açıkça görebiliriz.
Bir Buğday Tanesi, 1967, Çev: Gül Korkmaz, Detay Yayınları, 2014.
‘Bir Buğday Tanesi’nde, muharririn kültürel gelenekçilikten yavaş yavaş kopuşunu ve Fanonist Marksizme yanlışsız meyletmesini izliyoruz. Ngũgĩ, kitabın isminde İncil’e feda etmenin ve tekrar doğumun bir kesimi; “bir buğday tanesi ölmedikçe” deyişine atıfta bulunuyor. Bu kitap, siyasi izlence ve tarihi manada öbür yapıtlarına göre stratejik olarak daha fazla öne çıkıyor. Kenya’daki bağımsızlık ve kurtuluş uğraşına dair siyasi eksende, sömürgeciliğe karşı bir başkaldırı ve isyan anlatısı olan kitap, Kenya halklarının gözünden sömürgeciliğin bütün yıkıcılığını okuyucunun gözleri önüne seriyor.
Kitabın üslubu da tıpkı kıssanın kendisi üzere bulutludur. Tanımlanamayan bir ‘ben’ anlatır hikayeyi, yer yer bütün bir köy ve/veya halkın tek bir benliği üzeredir, bir taraftan da muharrir köydeki her bir karaktere tek tek yer verip onların da gizlerini ve öykülerini açığa çıkararak, hepsini tek tek onurlandırır. Hem tekil, hem çoğul anlatımlı, ruhsal romanın sonlarının genişleyerek kamulaştığı bir kitaptır Bir Buğday Tanesi.
Yazarın 1967’de bu kitapla birlikte tartışmaya açtığı politik ve kültürel problemler günümüz neoliberal ekonomi üzerine kurulu dünyada hala cevapsız kalıyor. Bunlardan iki adedini tekrar soralım; Uhuru nedir? Kenya nitekim özgür ve bağımsız bir ülke midir?
NE İÇİN SAVAŞIYORDUK?
1977’de yazdığı Kan Çiçekleri müellifin en karanlık ve ağır atmosfere sahip kitabıdır. Farklı vakitlerde öldürülen üç ünlü iş beşerinin cinayetine neden olan şartlar ve birbirleriyle teması ekseninde Kenya’nın ahlaki ve siyasi ‘çöküş’ periyotlarına tanıklık ediyoruz. Ngũgĩ, bu kitapta kendi çocukları tarafından yok edilen bir toplum tasviri ile karşımıza çıkıyor. Kitabın kurgulanışında ve üslubunda kelamlı gelenek daha az yer tutarken, İncil ve Hıristiyanlık referansları, William Shakespeare alıntıları, İngiliz kültürüne göndermeleri mevcut. Muharririn burada Afrika geleneklerinden uzaklaşıp, para ve mevki için kültüründen vazgeçen kendi ülkesinin beşerlerine biçimsel olarak bir nazire yaptığını söylemek çok da yanlış olmaz.
Ngũgĩ, bu kitapla bir arada adeta karşımıza dikilir ve şöyle der: Mau Mau ne işe yaradı? Ne için savaşıyorduk? Kendinize gelin ve Kenya’yı ne hale getirdiğinize bakın!
2006’da yazdığı Kargalar Büyücüsü’nde, Afrika’nın sömürge sonrası tarihinin çok uzun bir periyoduna tanıklık eden destansı bir kitapla karşı karşıya kalıyoruz. Yer yer biçimsel olarak Marquez ve Bulgakov esintileri barındıran kitap, taşıdığı kültürel miras ve anlatım lisanıyla özgün bir noktada yer alıyor.
“Yazılı sözler de müzik söyler” diyen Thiong’o, hakikaten de sözlere müzik söylettiği bu büyük yapıtında düzyazıyı aşarak yerelden doğan bir lisan kuruyor; kelamlı diyaloglara, atasözleri, bilmeceler ve çok sesli anlatımlara başvuruyor ve kitabın alametifarikası buradan geliyor. Muharririn kelamlı geleneklerden beslendiği bu kitapta hayatı boyunca savunduğu ve uğruna özgürlüğünden mahrum bırakıldığı anadilinin ve kültürünün lezzetini aktarırken toplumsal olanı sanatla bir ortaya getirip kıssayı gerçekçi bir atmosferde yine var ediyor. Kargalar Büyücüsü’nün bu tarafıyla çoksesli / polifonik bir roman olduğunu söyleyebiliriz. Müellif kendisini şuurlu olarak metnin dışında tutup bir gözlemci, eşlikçi olarak kurgulayıp dış seslerin anlatıyı yönetmesine müsaade veriyor.
Gikuyu lisanında yazdığı bu romanı kendisi İngilizceye çeviren Ngugi, İngilizceyi de kendi oriijinal metninin estetik özelliklerine ve mahallî anlatımlarına uyacak formda yapılandırarak postkolonyal gerçekliği karakterize eden kültürlerarası melez etkileşimi kendisi kurguluyor.
Yazarın Ortadaki Irmak’tan Kargalar Büyücüsü’ne kadar olan kitaplarını kronolojik sırayla okuduğunuzda hem Kenya siyasi tarihinin hem de Ngũgĩ’nin kendi edebi seyahatinin ve dönüşümünün katmanlarını görebilirsiniz.
Bütün kitaplarında çok sevdiği ülkesi Kenya’nın sömürge öncesi, esnası ve sonrasında olup bitenleri, dünyanın gözleri önünde gerçekleşen sömürü, soygun ve yağma sistemini ifşa ederken müellif aslında malumun ilanını yazıyor, dünyanın başını öte yana çevirdiği, sömürge sonrası mukadderatına terkettiği bir ülkenin enkazını kaldırırken, tekrar şimdi lisanımıza çevrilmemiş ‘Decolonising The Mind’ kitabında aşağıdaki retorik soruları soruyor:
“Bir muharrir, neo-köleler köle olduklarını cümle aleme kendileri ilan ederken, bu gerçeği okuyucularıyla paylaşarak onları nasıl şok edebilir ki? Bu insanlık aykırısı kabahatlerin failleri kabahatlerini gizleme gereği bile duymazken, hatta bilhassa kimi durumlarda çocuk katliamlarını, yolsuzlukları, hırsızlıkları ve bütün bir ulusu sömürmelerini alenen ve gururla kutluyorken; onların soykırımcılıklarına, yağmacılıklarına, soygunculuklarına ve hırsızlıklarına dikkat çekerek okuyucularınızı nasıl dehşete düşürebilirsiniz? Kendi demeçleri ve telaffuzları tüm kurgusal abartıları geride bırakırken, biz onları nasıl hicvedebiliriz ki?”
UMUT, HER ŞEYE RAĞMEN
Thiong’o, hayatı uğraş ile geçmiş bir muharrir. Yazdıkları; doğduğu ve büyüdüğü ülkenin, anadilinin, kültürünün, beslendiği coğrafyanın kalbinden geliyor, uğraşı de her şeyden daha gerçek. Kitapları da bu yüzden okuyucuyu derinden etkiliyor.
Bütün bu uğraşın içerisinde öfkeli olmak için birçok neden varken her şeye karşın umudu yüceltiyor. Thiong’o postkolonyal periyotta Afrika’nın yozlaşmış seçkinlerinin, halkın örgütlü uğraşıyla mağlup edilebileceğine olan umudunu asla kaybetmiyor. Bunu birinci kitabından son kitabına kadar bütün yazdıklarında iliklerimize kadar hissediyoruz.
Son yıllarda ismi Nobel Edebiyat Mükafatı için sıkça geçen Ngũgĩ wa Thiong’o’nun önümüzdeki yıllarda bu değerli mükafata kıymet görülmesi bizce şaşırtan olmayacaktır.
