Şiirde kelamın fazlalığını ya şair alır, ya vakit. Vakit bu bahiste acımasızdır. Birçok şiirden geriye kırıntı dahi bırakmamıştır.
Şairin şiirdeki fazlalığı almasıysa daha çok kendi üretimiyle, yapıtıyla, kelamıyla, lisanıyla ilgilidir. Fakat bazen bir şairin bir diğer şairin şiirindeki fazlalığa dokunduğu da olur. Kimi vakit nazire, kimi vakit daha evvel yazılmış şiirin devamının yazılması üzere. Bir şairin, öbür bir şairin şiirini sorun etmesi, örneğin “fazlalığını” almaya kalkışması, aslında kendisine rakip gördüğü, “öncülünü” aşma isteğiyle ilgilidir.
Örneğin Yahya Kemal Beyatlı’nın bütün İstanbul güzellemeleri, Tevfik Fikret’in “Sis”inde varsaydığı “fazlalığı” almak maksadıyladır. Bugün için Yahya Kemal’in Tevfik Fikret’in “Sis”inde fazlalık bulmasının da, bulduğu fazlalığın da bir değeri yoktur. Lakin “son Osmanlı şairinin” tutumunun, aslında intikam hırsından kaynaklandığının da unutulmaması gerekir. Yahya Kemal, Tevfik Fikret’e ve onun “Sis” şiirine karşı yürütülen linç kampanyasının sözcülerindendir. O denli ki Osmanlı’nın yerini Cumhuriyete bırakmasından sonra da Yahya Kemal ve gibisi Osmanlıcılar, Fikret’in, Abdülhamit’e ve istibdadına karşı çıkışına, idare biçimine yönelik tenkidine reaksiyon göstermeye devam etmişlerdir.
Aradan geçen vakit göstermiştir ki Yahya Kemal’in Tevfik Fikret’in “Sis” şiirinde bulduğu fazlalık da, o fazlalığı alma eforu da sonuçsuz kalmıştır. Bugün artık çağdaş Türkçe şiirde yeri ve varlığı açısından Beyatlı’nın İstanbul güzellemeleri öteki bir yerde, Fikret’in “Sis”i öteki bir yerdedir. Öncül şairin şiirindeki fazlalığı, akabinde gelen bir diğer şairin alması açısından Yahya Kemal “tipik” bir olumsuz ya da başarısız örnek sayılır. Öte yandan, başarılı örnekler de az değildir. Şiirde ölçü, uyak ve gibisi kalıplarla birlikte şikâyetçisi oldukları şairaneliği de “fazlalık” sayan ve şiiri bu safradan kurtarmaya girişen Garip ve Orhan Veli üzere. Orhan Veli’nin, Garip şiirinin ve poetikasının simgesi de olmuş o meşhur dizesini hatırlayalım. Haşim’in “Göllerde bu dem bir kamış olsam!” dizesine karşı “Bir de rakı şişesinde balık olsam” dizesi, sadece bir şiirin değil, geçmiş vakitlerin kalıplaşmış şiir anlayışının da fazlalığını, safrasını almıştır.
Bu örnek, fazlalığı alındığında bile “ergin” bir şiirden geriye hâlâ bir şeyler kaldığını da gösterir. Fazlalığı almak şiirle, kelamla, lisanla ilgili olduğunda estetik bir tutum ve tavırdır. Lakin estetik anlayış, aslında maddi şartlardan ve süreçlerden tamamıyla kopuk, yalıtılmış olarak oluşmaz ve düşünülmez.
Kapitalistleşme süreci ve Aydınlanma kanısının tesirinde gelişen çağdaşlaşmanın insanı, tabiatın fazlalığını almaya yönelttiğini, fazlalığı sanat alanında, giderek estetik bir sorun haline getirdiğini söyleyebiliriz. Zira Aydınlanma ve çağdaşlaşma doğayı bir çeşit “fazlalıklar ormanı” olarak tasavvur etmiştir denilebilir. İnsanın özgürlüğünü ve refahını, fazlalıklardan kurtulmaya bağlamıştır. Yabanıl tabiatın evcilleştirilmesi, uysallaştırılması, ussallaştırılması ve böylelikle insanın fazlalıklarından kurtulup egemenliğini sağlaması vaazı da bu emele yöneliktir.
Ancak… Çelişkili, çatışkılı geçen vakit içerisinde artık tüm çıplaklığıyla ortadadır. Tabiatın fazlalıklarının alınmasına yönelik teşebbüs tabiatın talanı, yağması, sömürüsü olarak gerçekleşmiştir. Artık, insan tabiata boyun eğdirerek değil, lakin onunla barış içinde, bir ortada yaşayarak varlığını sürdürebileceği gerçeğiyle karşı karşıya kalmıştır. Özetlersek, kapitalizm için fazlalık, Marx’ın kelamıyla “gölgesini satamadığı ağacı kesmek” gerektiği manasına gelir.
Sanatta estetik açıdan fazlalığın alınmasına yönelik yaklaşımla yüzleşmeyi, tartışmayı, hesaplaşmayı bu açıdan bakarak da düşünebilir miyiz Fazlalık dediğimiz nedir? Kime, neye nazaran ve neden fazlalıktır? Kelamın azaltılması, lisanın fazlalığından vazgeçilmesi tıpkı manalarda mıdır? Kapitalizmin, modernizmin tabiatın tahakküm altına alınması, yağmalaması, talan edilmesi demek olan fazlalık anlayışı ve buna yönelik safradan vazgeçmeyi amaçlayan estetik tavrıyla örneğin etrafa, tabiata saygılı, eşitlikçi, özgürlükçü “ekolojik diyete” dayalı anlayışın kastettiği fazlalık elbette farklıdır.
Soruları kışkırtan failin aslında bir şiir kitabı olduğunu söyleyelim ve o faili açıklayalım. Mehmet İşten’in (1966) “ilk ve tek şiir kitabı”nı Natama Yayınları, kısa bir müddet evvel, ‘Taşın Fazlalığı Yoktur’ ismiyle okurla buluşturdu.
İşten, “genç bir şiir” yazsa da (buradaki genç vaktin gerisinde kalmamak, söyleyiş diriliğini, tazeliğini sürdürmek anlamında) yaş olarak genç bir şair değil. O nedenle kitabının “ilk ve tek” olması başka bir mana kazanıyor. Kitapta yer alan özgeçmişindeki üzere söylersek İşten’in otuz yılı bulan ve “kitapsız” geçen şiir seyahati doksanlı yıllarda çıkardığı “Siyanür” isimli dergiyle başlıyor. İşten’in bu süreçte şiirleri Broy, Kitap-lık, Öteki-siz, Uç, Esmer, Sonda, Natama, Kirpi üzere mecmualarda yer almış. Onun için kısaca, bugüne “kitapsız” gelmesine rağmen şiirin içinde ve de şiir okurları için göz önünde bir isim olmuştur diyebiliriz.
İşten’in “Sevgili dostum Remzi Gürkan’a” diyerek ithaf ettiği kitabı on yedi şiirden oluşuyor. Kitapta ayrıyeten, ünlü heykeltıraş Michelangelo’dan alıntılanan “Taşın fazlalığını alıyorum, geriye heykel kalıyor” kelamı ve ona nazire olarak yazılan betiğin bulunduğu bir epigraf kelam konusu.
Mehmet İşten’in, epigrafta “taşın fazlalığı yoktur” dizesiyle lisana getirdiği itirazının gayesinde olan, sadece ünlü heylektıraş ve kelamı değil. Kitapta ilerledikçe, şiirden şiire geçtikçe ve şiirlerin dünyasını, lisanını, kelamını idrak ettikçe bu daha bir anlaşılıyor.
Şiirle deneme ortasındaki aralığa ilişkin olduğunu düşündüğümüz, bu bakımdan da bir sunuş ya da giriş üzere duran “Som Türkçe” başlıklı tartışmalı, çekişmeli, çatışmalı metni değil de bir sonraki “Doğa Durumu”nu kitabın birinci şiiri saymanın daha hakikat olacağı kanısındayız. “Som Türkçe”, şiirle flört eden bir metin olmakla birlikte güya daha çok hem kitabın hem de genel olarak İşten’in poetikasına işaret eden bir dibace üzere. “Doğa Durumu” şiirinden bir kısım aktaralım:
çok ilahlı bir dünyam var benim
içlerinde en sevdiğim de patates tanrısı
her gün şükrediyorum ona
çünkü onu aramam gerekmiyor
kendim büyüttüm ellerimle
topraktan çıkarıyorum ve okşuyorum
temizliyorum
tanrım diyorum senden ne yemeği yapsam
İşten insanın tabiatla, insanın uygarlıkla münasebetini sorguluyor ve uygarlaşmakla aslında tabiattan olduğu kadar beşerden da uzaklaşıldığına dikkat çekiyor. Okuyacağımız betikler “Şehir Karşımızda” başlıklı şiirden:
bizim için av partileri düzenliyorlar
kim tıraş olursa o vuruluyor
kravat takan düşüyor
biliyoruz
sıraya giren ve lütfen diyen
ve gülümseyen
her şey yolundaymış gibi
partiler düzenliyorlar biliyoruz
havaifişek gösterileri
ve toplu nikah törenleri
şehir karşımızda
biz yaşamak istiyoruz lakin kent karşımızda
Mehmet İşten’in kastettiği kentin bir manası da uygarlık (medeniyet). Bir şey daha ekleyelim: Şairin karşımızda dediği kent aslında çoktandır içimizde. Hatta genlerimizde!
Kitabın art kapağında, “Basit ve konuşur üzere görünen, fakat toplamda bir genişliğe ve derinliğe varan, imgeye yaslanmayan, açık sözlü” olarak tanımlanıyor İşten’in şiirleri. Ayrıyeten onun, şiirinin merkezine “medeniyet muhasebesini” aldığı belirtiliyor. Şiir kitaplarının art kapak yazılarının şairane saptamalarının, içiyle örtüştüğü enderdir. ‘Taşın Fazlalığı Yoktur’un art kapağında yazılanlarsa içerdeki şiirleri büyük ölçüde tanımlıyor diyebiliriz.
“Tahta Korkuluklar Gözetici Melekler” şiirinden birkaç dize:
hoca sen anlamazsın bu işlerden dedim
bu benim totemim kapiş
üçler yediler kırklar var mı dinde
adak adamanın nedir manası
çaput bağlasak tepemize
kara çalsak yüzümüze
çok rahatım imama garşı
yarı yunus yarı şaman
İşten’in modernizm (o medeniyet diyor) tenkidinin temelini primitivizme eklemlenmiş anarşizan bir bakış açısı oluşturuyor. Aktaracağımız şu dizeler de “Katırlar İçin Öteki Türlü Bir Dünya Mümkün mü?” isimli şiirden:
bir an devlet
katırla göz göze gelir
bir el hareketi ile
dokuz katır idam edilmiştir
katır bir ispat biçimidir
ne kadar insan olduğumuzun
alabildiğine insan olduğumuzun
Modern Türkçe şiirde Ece Ayhan’ın mirasıdır aslında, insanın özgürlük çabasının tabiatı devletin baskısından kurtarma çabasını de içermesi gerektiği kanısı. Birinci baskısı 1973’te yapılan kitabının ismi boşuna ‘Devlet ve Tabiat’ değildir. Ece Ayhan’ı ve kitabını andık madem, şiirinden de bir tadımlık aktaralım:
güftesini, artık kullanılmayan bir makamda,
sahibinin sesi plaklara okur ve tıpkı marka
fonograftan, borunun ağzına kulağını vererek dinler.
‘Taşın Fazlalığı Yoktur’un damıtılmış, demlenmiş, bu hedefle bekletilmiş, dinlendirilmiş şiirlerden oluştuğunu kaydetmek isteriz. Şunu da ekleyelim: Güya şiirler tekrar tekrar yazılmış, bir daha gözden geçirilmiş, en nihayetinde okurla buluşabileceğine şair kendi kendisini ikna etmiş üzere. Elbette şiir için böylesine bir titizlik gösterilmiş olması, günümüz için ayrıyeten kayda bedel bir hal. Neden günümüz için kayda kıymet bulduğumuzu ise Gülten Akın’ın “İlkyaz” isimli şiirinin lisanlara persenk olmuş dizelerini anarak söz etmeye çalışalım:
Ah, kimselerin vakti yok
Durup ince şeyleri anlamaya
Kalın fırçalarını kullanarak geçiyorlar
Evler çocuklar mezarlar çizerek dünyaya
Tabii ki şiir incelik ve personellik ister. Üstelik ikisini birden ister. Biri yoksa oburu olmamışlıkla malul olur zira. İncelik ve işçilikle yoğrulmuş yapıtlar daha bir genişletiyor şiiri ve vakti. Çok sıkıştık, özellikle son vakitlerde. Bize genişlik lazım.
Sıcak yaz günlerinde çekileceğiniz gölgelikte -tabiatla baş başa kalacağınız bir kuytuda mesela; değil mi ki insanın içinde ne kuytuluklar vardır- Mehmet İşten’in birinci ve şimdilik “tek” kitabını okumanız da genişlik sağlayabilir.
Bir dilekle bitirelim: Umarız, İşten tek kitapla kalmaz.
