Travma; Çoğunlukla beklenmedik bir biçimde apansız gelişen, kişinin başa çıkma sistemlerini zorlayan, çaresiz bırakan, dehşet, endişe, telaş, panik yaratan, hayattaki ahengi etkileyen, kişinin anlamlandırma süreçlerini, olağan davranış sistemini altüst eden
olaylardır.
Travmatik olaylar, kişinin kendisinin veyahut oburlarının fiziki bütünlüğüne tehdit oluşturan (kişinin kendisinin yaşadığı veyahut şahit olduğu) benlik bütünlüğünü parçalayan olayları kapsamaktadır. Bu olaylar, bireyin yaşamsal bütünlüğüne karşı bir tehdit oluşturup yaşamsal bütünlüğünü bozan, bireyi zorlayan ve baş etme hünerlerini aşan olaylardır.
Bireyler travmatik olaylarla; olayı direkt yaşayarak, olaya şahit olarak, olayı yaşayan insanlara yardımda bulunarak ya da olayın sevdiği bir kişinin başına geldiğini öğrenerek karşılaşabilir. Yaşanan travmatik olay karşısında birey, kaygı, dehşet, çaresizlik, suçluluk ve utanç üzere hisler hissedebilir, çocuklarsa öfkeli ya da huzursuz hissedip saldırgan davranışlarda bulunabilir. Travmatik olaylar kişinin yaşama ahengini bozar ve olağan baş etme hünerlerini yetersiz hale getirir. Travmatik olayın tesirleri tehdit edici doğasıyla, fizikî ve ruhsal sıhhatimizin yanında toplumsal varlığımızı da zedelemesiyle hayat uzunluğu sürebilmektedir. Bu olayla birlikte kişinin kendisi ve dünyayı algılama formu derinden etkilenir.
Travmatik olayın tehdit ediciliği ve maruz kalan bireyin başa çıkma hünerleri ortasındaki ilgi travmanın göreli yanını oluşturur. Tehlikenin tabiatı baş etme marifetlerini aştığında yaşantı gerilimli ve güç bir olay olmaktan çıkarak travmatik hale gelir. Yaş, cinsiyet, tecrübe, farkındalık, evvelki travmatik yaşantılar bu durumu etkileyen başka faktörler ortasındadır. Travmanın çaresizlik, güçsüzlük, denetim kaybı, kendini oburlarının merhametine teslim etme, teslim olma, vazgeçme üzere pek çok his ve fikir seviyesinde tesiri sürmektedir. Travma sonrası gerilim bozukluğu, akut gerilim bozukluğu, disosiyatif belirtiler, travmatik yas, karmaşık travma sonrası gerilim bozukluğu, majör depresyon ruhsal travma ile bağlı hastalıklardan bazılarıdır. Psikoza yatkınlığı bulunan bireylerde ruhsal travma psikotik belirtilerin ortaya çıkma riskini arttırabilir.
Travma, şahsî olarak ya da toplumsal olarak yaşantılanabildiği üzere, bir keze mahsus ya da süreğen olabilir. Sarsıntı, sel üzere doğal afetler, fizikî ya da cinsel akınlar, yangın, patlama, kazalar, ruhsal ve fizikî şiddet, azap ve gibisi berbat muamele, sevilen birinin beklenmeyen bir halde vefatı ya da ömrü tehdit eden bir hastalığa yakalanması, çocukluktaki ihmal, istismar, şiddet, taciz, tecavüz gibi olaylar, travmatik yaşantılara örnek olarak verilebilir. Aile içi yahut dışı şiddet/istismar, tecavüz/cinsel istismar, azap, tutsaklık, yangın, patlama üzere olaylar, mesken ve trafik kazaları, ani hastalıklar ve ameliyatlar, plansız gebelik/düşük/kürtaj, gasp/soyulma, yaralanma, sakat kalma, ani vefatlar, ayrılık ve boşanmalar, iş kaybı ya da uzun süren işsizlik, mal kaybı, ihmal, terk, aşağılanma üzere maruz kalan bireyleri etkileyen olaylar ferdî travmalar’a örnek olarak verilebilir. Terör, bulaşıcı hastalıklar, ekonomik krizler, soykırım, savaş, zarurî göç üzere durumlar ise toplumsal travmalar’dan bazılarıdır. Savaşlar, soykırımlar, kitle katliamları, toplama kampları, fizikî ve ruhsal şiddet, tecavüz, taciz, azap, terör aksiyonları ise bilerek ve maksatlı olarak yapılan travmalar’a örnek olarak gösterilebilir.
Bir öbür tabir ile; “kişinin başa çıkma olasılıklarıyla yaşanan olayın mahiyeti ortasında büyük bir uçurum olma durumunda ortaya çıkan çaresizlik durumudur” travma, bireyin “kendisi ve dünya hakkındaki algısı’nın önemli olarak sarsıntıya uğraması durumudur.
Yaşanan bir olayın ”travma” olarak isimlendirilebilmesi için;
* Kişinin ani ve beklenmedik bir formda gelişen, kendisinin ya da diğerinin yaşamsal bütünlüğüne karşı tehdit oluşturan bir olaya maruz kalması yahut şahit olması,
*Bu olay karşısında çok kaygı, çaresizlik, dehşete düşme yansıları vermiş olması gerekir. Travmayı olağan dışı kılan en değerli özelliği, kişinin gündelik ömrünü devam ettiren fonksiyonlarını ve ahengini önemli manada hasara uğratmış olmasıdır.
Travma’da;
Yaşama tehdit,
Vücut bütünlüğüne tehdit,
Benlik bütünlüğüne tehdit,
Sevdiklerine tehdit,
İnanç sistemlerine tehdit, kıymetli unsurlardandır.
Travmanın temel özelliği, ömrün bir sürekliliği ve bir sistemi olduğuna dair olan inancın kaybıdır. Zihinsel, duygusal, bedensel manada süreklilik sekteye uğramıştır. Artık hiçbir şey eskisi üzere değildir.
Travma 3 alanda kırılmaya neden olur;
Geçmiş ve gelecek,
Ben ve başkaları,
Zihin ve beden
Travma’da birçok hissin yanı sıra ‘KAYIP’ duygusu da oldukça ağırdır;
Güvenlik hissinin,
Kimliğin, geleceğin,
Geçmişten yola çıkarak geleceği öngörme yetisinin,
Yaşam üzerindeki denetimin,
Diğerlerine inancın,
Umutların,
Kişisel gücün,
Yakınların,
Arkadaşların,
Evin vb. kaybı sıklıkla tecrübelenir.
“Travma sırasında kişi altüst edici bir kuvvet tarafından çaresiz hale gelir. Kuvvetin kaynağı tabiatsa ismi afet, insansa şiddettir”. Judith Herman
Travmaya Maruz Kalmak;
Tüm organizma fizikî ve ruhsal olarak kendini yine bulmaya çalışır,
Zihin, vücut ve beyin değişim yaşar,
Etkiler yaygındır, güzelleşme vakit alır,
Hormon, bağışıklık sistemleri değişir (fizyolojik değişim; yapısal, hormonel),
Benlik şuuru yara alır,
Beynin yapısı travma ile değişebilir,
Beden ile ilgi kopabilir,
Travmaya uğramış vücut her an tetiktedir, artık ve burada kalmak çok zordur,
Beden hatırlar ve yaşar lakin yaşantının deklaratif hafızada bir karşılığı yoktur,
Keyifli, istekli ve kararlı davranışlar görülmemeye başlanır,
Travmatik olay tüm bireylerde tıpkı tesir ve sonuca neden olmaz. Travmayla karşılaşan bireyin bu duruma nasıl reaksiyonlar vereceğini ve travmanın tesirlerinin ileride bir ruhsal bozukluğa dönüşüp dönüşmeyeceğini, travmanın şiddetinin yanı sıra kişinin genetik yatkınlığı, aile hikayesi, gerilimle başa çıkma usulleri, toplumsal dayanak kaynakları, geçmiş travma ve gerilim yaşantıları üzere faktörler belirler.
Zorlayıcı ya da travmatik bir yaşantıya maruz kalan herkes “stres tepkileri” verir. Bu yansılar öncelikle “anormal bir olaya verilen olağan tepkiler” olarak tanımlanır. Bunlar şayet bir süreklilik gösterirse, müddete ve periyoda nazaran; Akut Gerilim Bozukluğu ve Travma Sonrası Gerilim Bozukluğu olarak tanımlanır. Birtakım durumlarda, olayın üzerinden vakit geçtiği halde reaksiyonların yoğunluğu devam edebilir ve kişinin gündelik hayatını sürdürmesini engelleyecek boyuta gelebilir.
Ruhsal travma ne kadar şiddetli yaşanmış ise ruhsal tesirler de o kadar fazla ve uzun periyodik olur,
Geçmişte ruhsal travma yaşayanlar, öteki ruhsal yahut bedensel hastalığı olanlar ve travmayı daha şiddetli yaşayanlar daha fazla risk altındadır,
Kaçınma ya da unutmaya çalışma travmanın tesirlerini azaltmaz,
Travma yaşamış bireylerde bazen olayın detaylarını unutma durumu görülebilir,
Genellikle olayın en ıstırap verici kısımları unutulur yahut çok zahmetle hatırlanır. Bu durum “olayı düşünmek istememek”ten farklıdır, kişi hatırlamak istediği halde hatırlayamaz,
Travma yaşantısından sonra günlük hayattaki fonksiyonelliğin bozulması, acı, ağrı, bulantı, kusma, baş ağrısı, kanama, düşük üzere bedensel tesirlerinin yanı sıra şaşkınlık, tedirginlik, depresyon, küntlük, duyarsızlık, kâbus, olay yine yaşanıyormuş üzere hissetme, unutkanlık, dikkati yoğunlaştırmada zahmet, cinsellikten kaçınma, iğrenme, cinsel isteksizlik, ahenk meseleleri, güven kaybı, suçluluk, utanç, intihar, alkol-madde kullanımı, kendine ziyan verme davranışı, tedirginlik, uykusuzluk üzere ruhsal tesirler de sıklıkla görülmektedir.
Travmanın Etkileri
Duygusal Yansılar: Şok, utanç, keder, öfke, telaş, suçluluk, değersizlik, ümitsizlik, korku, kaygı, karamsarlık, kızgınlık, depresif his durumu, donukluk/hissizlik, aşrı sonluluk, inkar, panik, hayal kırıklığı, pişmanlık, kuşku, güvensizlik, yetersizlik, yalnızlık, yabancılık, çaresizlik, kendi üzere hissetmeme, geçmiş travma ve kayıpların alevlenmesi verilen duygusal reaksiyonlardan bazılarıdır.
Zihinsel Yansılar: İnkar, niyette dağınıklık, dikkat dağınıklığı, unutkanlık, birinci şok, bellekle ilgili sıkıntılar, dikkatsizlik, kabuslar, ortaya giren niyetler, tarafını bulamama, eskileri hatırlayamama, sorun çözememe, yanlış kararlar, intihar kanıları, travmatik olaya dair çok canlı imgeler, inanamama, travmayı tekrar yaşama, hipnotik trans (kişinin zihinsel ayrışması), duşta üzere algılama, uyku bozukluğu, çarpık yanılgılı niyetler (örn. “hiç kimseye güvenemem, korkağın tekiyim, benim yüzümden oldu, herkes ve herşey kötü” ) üzere niyetler zihinsel yansılardan bazılarıdır. Depersonalizasyon (bedeni algılayamama), derealizasyon (dünyayı gerçek dışı algılama) travma yaşantısında görülebilmektedir.
Fiziksel Yansılar: Baş, göğüs ağrısı, mide yanması/bulanması, kusma, kalp sıkışması/çarpıntısı , gürültüye karşı hassaslık, iştah artması/azalması, daima yorgunluk hali, titreme, bayılma/bayılma hissi, kalpte/boğazda sıkışma, ağız kuruluğu, uyku sorunları, nefes darlığı, kolay hastalanma üzere yaşantılar fizikî yansılardan bazılarıdır.
Davranışsal Reaksiyonlar: Uyku ve yeme bozuklukları, toplumsal etraftan uzaklaşma, ani ve/veya çok reaksiyonlar verme, içe kapanma, kaçınma, kayıtsızlık, çok ağlama ya da ağlayamama, dikkatsizlik, düşünmeden risk alma (örn: çok süratli otomobil kullanma, tehlikeli yerlere gitme, cinsel manada riskli, tehlikeli davranışlar), alkol ve husus kullanımı, otomatik hareket, kendini ihmal etme, kolaylıkla korkma, konuşmama, aksiyonlarda dağınıklık, kendini geri çekme, kıpır kıpır olma, ani davranışlar, çabuk reaksiyon verme, hiçbir şey olmamış üzere davranma, iş ,okul, arkadaşlık ve evlilik bağlarında meseleler, insanlardan uzaklaşma ya da yabancılaşma, duygulanımda kısırlaşma, geleceği kalmadığı duygusu travma karşısında gösterilen muhakkak başlı davranış biçimleridir.
Travma sonrasında bir uyuşukluk, dalgınlık durumu kelam konusu olabilir; ya da duygusal bir tepkisizlik, donukluk olabilir. Kişinin etrafında olup bitenleri farkına varma seviyesi azalmıştır, kişi afallamıştır. Derealizasyon olabilir, olup bitenler, etrafta olanlar gerçek değilmiş üzere gelir. Bireyde depersonalizasyon, kişinin kendi kimliğini yitirmesi kelam konusu olabilir. Birçok kimsede bir dissosyatif amnezi, olayların bir kısmını anımsayamama da görülür. Bu durumlar travmadan sonra belirir, en az iki gün sürer, uzun yıllar devam edebilir.
RUHSAL TRAVMA VE BAĞLI PSİKİYATRİK HASTALIKLAR
Travma çok çeşitli psikiyatrik belirti ve hastalıklara yol açabilir. Akut Gerilim Bozukluğu, Akut TSSB, Geç Başlangıçlı TSBB, Desnos, Felaket Sonrası Kalıcı Kişilik Değişikliği, Travma Sonrası Gerilim Bozukluğu (TSSB), Karmaşık TSSB, Travmatik Yas, Kişilik Bozuklukları, Majör Depresyon (MD), Öbür Anksiyete Bozuklukları, Başka Duygudurum Bozuklukları, Somatoform Bozukluklar, Dissosiyetif Bozukluklar, Cinsel Fonksiyon Bozuklukları, Uyku Bozuklukları, Ağrı Bozuklukları, Psikotik Bozukluklar, Alkol-Madde Kullanım Bozuklukları, Mizaç Bozuklukları travmatik olaylardan sonra en sık karşılaşılan psikiyatrik bozukluklardır. Lakin travmalardan sonra en sık rastladığımız ruhsal sıkıntıların başında Travma Sonrası Gerilim Bozukluğu (TSSB) gelir.
BELİRTİLERİ NE VAKİT CİDDİYE ALMALI VE PROFESYONEL TAKVİYE İSTEMELİSİNİZ?
Gerçek bir tehdit ile karşılaşıp ve/veya ruhsal, fizikî ziyan görmüş yada buna direkt şahit olmuşsanız,
Bu esnada çok derecede dehşet, çaresizlik ve dehşet hissettiyseniz,
Olayla ilgili anılarınız sık sık tekrarlanıyorsa,
Sık sık kâbus görüyorsanız,
Bazen olay tekrar oluyormuş üzere hissediyor ve davranıyorsanız,
Olayı çağrıştıran her şeye karşı çok hassaslık ve reaksiyon gösteriyorsanız,
Olayın kıymetli bir kısmını unutmuşsanız,
Her şeye karşı kıymetli bir ilgi azalmanız var ise,
İnsanlardan uzaklaşıyor ve yabancılaşma hissediyorsanız,
Bu belirtiler olaydan 1 ay geçtikten sonra da sürüyor ise,
Bu belirtiler ferdî, toplumsal ve mesleksel hayatınızda bozulmalara sebep oldu ise.
HERKES BİREBİR YANSILARI,
AYNI VAKİTTE,
AYNI DEVAMLILIKTA GÖSTERMEZ
* Her travmatik olay tüm bireylerde tıpkı tesir ve sonuca neden olmaz
Travmanın şiddetiyle birlikte;
Kişinin genetik yatkınlığı,
Aile hikayesi,
Ruhsal olgunluğu,
Stresle başa çıkma kapasitesi,
Sosyal takviyeleri,
Toplumun travma ve sonrası olaylara karşı bakış açısı ve beklentileri,
Travmanın genel manasının yanında kişi için söz ettiği mana,
Daha evvel yaşanan emsal olan ya da olmayan travmatik ömürler üzere faktörler travmayla karşılaşan bir şahısta ileride psikiyatrik belirti ve hastalık gelişip gelişmeyeceğini belirler.
