Kırım’da Türkçülük ve yenileşme hareketinin öncü isimleri ortasında yer alan düşünür ve müellif İsmail Gaspıralı, vefatının 109. yılında fikirleriyle Türk dünyasına ışık tutmaya devam ediyor.
Babasının doğum yeri Kırım’ın Gaspıra köyünden soyadını alan Gaspıralı, 20 Mart 1851’de Bahçesaray yakınlarındaki Avcıköy’de doğdu.
Gaspıralı, birinci eğitimini mahallî Müslüman mektebinde aldıktan sonra Akmescit Erkek Okulu’nda okudu ve ilerleyen yıllarda asker olma niyetiyle Rusya’nın başşehri Moskova’daki harp okuluna kaydoldu.
Girit’te 1866’da çıkan isyan sırasında Rum asilere karşı Osmanlı askerlerine katılmak dileğiyle gizlice Türkiye’ye geçme teşebbüsünde bulunan İsmail Gaspıralı yakalandı ve askeri öğrencilik hayatı sona erdi.
İvan Turganyev’in asistanı oldu
Ünlü Türk düşünürü, 1868’de şimdi 17 yaşındayken Bahçesaray’a dönüp Rusça öğretmeni olarak vazife yaptı. 1872’de Fransa’nın başşehri Paris’e giden Gaspıralı, bir mühlet ünlü Rus edebiyatçı İvan Turgenyev’in asistanlığını üstlendi.
Gaspıralı, 1880’de geldiği İstanbul’da devrin kıymetli isimleri Şemseddin Sami, Ahmet Mithat Efendi ve Mehmet Emin Yurdakul ile tanıştı.
Genç Osmanlılar’dan etkilenen müellif, 1881’de memleketi Kırım’a döndü.
Osmanlı aydın etraflarıyla alakaları çok ağırlaşan İsmail Gaspıralı, çeşitli İstanbul mecmualarına makaleler yazdı, aydın çevreler tarafından tanınır ve muteber bir pozisyona geldi.
Rusya Müslümanlarıyla ilgili çok sayıda yazıyı kaleme alan müellif, Türk ve Müslüman toplumlarında eğitim ıslahatı gerçekleştirilmesi için büyük gayret sarf etti.
Dünya Türklerinin lisan birliğini savundu
Gaspıralı, okullarda Türkçe eğitim verilmesi ve ortak Türk edebi lisanının oluşması fikrini savundu. Bunun yanı sıra Türk lisanı konuşan toplumların birbirinden haberdar olması için ulusal basın organlarına gereksinim duyduğu görüşünü paylaştı ve bu gayeyle Rus yetkililerden uzun uğraşlar sonucu müsaade alarak 22 Nisan 1883’te Tercüman gazetesini çıkardı.
Osmanlı Türkçesiyle hazırlanan gazetede Gaspıralı, Tatarca ve başka Türk lisanlarından de sözler kullandı. Evvel haftada bir gün çıkan gazete, 1903’te haftada iki gün basıldı, 1912’de ise günlük hale geldi.
Tercüman, Kırım’daki birinci, Rusya Müslümanları ortasında ise üçüncü Türkçe gazete oldu. Öteki gazeteler kısa müddette kapanınca Tercüman, uzun müddet Çarlık Rusyası’ndaki tek Türk ve Müslüman gazetesi olarak faaliyet gösterdi.
Gazete, hudutlu tirajına karşın Rusya’nın yanı sıra Osmanlı, İran, Balkanlar ve Kafkaslar’da aydınların devamlı okuduğu yayınlardan biri olurken Türk dünyasında da büyük bir aktiflik kazandı.
Reformist eğitimci Gaspıralı
Gaspıralı, 1884’te Bahçesaray’ın Kaytaz Ağa Mahallesi’nde yeni tekniklerle eğitim veren bir okul açtı. Okuma, yazma ve öbür derslerin daha kolay ve pratik bir sistemle veriliyor olması, Çarlık Rusyası Müslüman okulları için ihtilal niteliği taşıyordu.
Eğitim sisteminin her şeyden evvel ana lisanın öğretimine hizmet etmesi gerektiğini vurgulayan Gaspıralı, eğitimin dini bilgilerin yanı sıra dünyevi bilgileri de içermesi gerektiğini savundu.
İsmail Gaspıralı’nın “Usul-ü Cedid” (Yeni Yöntem) ismini verdiği bu sistem, daha sonra Kırım genelinde yaygınlaştı. Müslüman Türk kızlarının eğitiminde de öncülük yapan Gaspıralı, birinci Usul-ü Cedid kız mektebini, ablası Pembe Bolatukova’ya 1893’te Bahçesaray’da açtırdı.
Rusya Türklerinin tarihindeki ilk kadın dergisi “Alem-i Nisvan”, Bahçesaray’da 1905’te Gaspıralı’nın himayesinde, kızı Şefika Gaspıralı’nın yönetiminde yayın hayatına başladı.
Aynı periyot tekrar Rusya’daki Türkler için hazırlanan ilk çocuk dergisi “Alem-i Sıbyan” da Bahçesaray’da, Mart 1906’da Tercüman’a ek olarak okurlara sunuldu.
Yoğun faaliyet temposu nedeniyle sıhhati giderek bozulan İsmail Gaspıralı, 24 Eylül 1914’te Bahçesaray’da vefat etti. Cenazesi, Rusya İmparatorluğu’nun dört bir tarafından gelen binlerce kişinin iştirakiyle Kırım Hanlığının kurucusu Hacı Giray Han’ın türbesinin yakınlarına defnedildi.
“Dilde, işte, fikirde birlik”
Hayatı boyunca “Dilde, fikirde, işte birlik” şiarına uygun yaşayan usta edebiyatçı, tüm Türk haklarını birlik ve dayanışmaya çağırdı. Türkistan, Mısır ve Hindistan’a giderek buralardaki Müslümanların eğitim çalışmalarına katıldı. Rusya Türklerinin eğitimi ve birleşmesi yolunda gayret etti.
İsmail Gaspıralı, Tercüman gazetesinde, bütün dünya Türklüğünün anlayabileceği ortak bir edebi lisan geliştirmeye çalıştı, bu edebi lisanın de Osmanlı Türkçesi olmasını istedi.
İstanbul’daki hamal ve kayıkçıyla Doğu Türkistan’daki deve şoförü ve koyun çobanının dahi anlayabileceği bir lisan hayal eden Gaspıralı, 27 Haziran 1914 tarihli İkdam gazetesinde, kendisiyle yapılan “İbret Alınacak Sözler” başlıklı söyleşide şunları kaydetmişti:
“Eğer Türkler (Anadolu Türkleri), lisanlarını biraz daha sadeleştirmiş, okumayı ve imlayı öğretecek halde ünlü harfleri kullanmaya başlamış olsalardı, 5-6 seneye kadar Rusya Müslümanlarıyla lisanları mutlaka birleşmiş olurdu. Bundan doğacak yararları izah etmeye gerek yoktur sanırım.”
Gaspıralı’nın en önemli yapıtları ortasında, “Russkoye Musulmanstvo”, “Salname-i Türki”, “Mirat-ı Cedid”, “Hace-i Sıbyan”, “Avrupa Medeniyetine Bir Nazar-ı Muvazene”, “İslamlara dair Nizamlar ve İmtiyazlar”, “Rusya Coğrafyası”, “İki Bahadır”, “Kıraat-i Türki” ve “Maişet Muharebesi” bulunuyor.
