Kazım Gündoğan
Türkiye düşün dünyasında üzerinde en az konuşulan ve tartışılan mevzulardan biri Türkiye Musevileri ve Holokost sürecinde Türkiye’nin tutumu bahsidir. Bunun nedenleri konusunda net şeyler söyleyebilmem güç. Çünkü benim de içinden geldiğim sosyalist düşün dünyasında bu bahis gereğince bilinen yahut araştırılan bir husus olmadı. Bu türlü olunca sağlıklı fikir üretimi gerçekleşmedi, üretilen fikirler sonlu kaldı ya da resmi tarih tezinin gölgesinden kurtarılamadı.
Pek çok alanda olduğu üzere bu mevzuda da Türkiye resmi tarih yazımı/söylemi uzak ve hastalıklı haliyle aktifliğini sürdürmektedir. Bu mevzuya dikkatleri çekmek, hakikatin bilinmesini sağlamak ve yeni bir tarih şuuru ve yazımına katkıda bulunmak hedefiyle bu alanda uzun yıllardır çalışmalar yapan, eserler üreten akademisyen, muharrir Corry Guttstadt ile bir söyleşi gerçekleştirdik.
O yıllarda Avrupa’da on binlerce Türkiyeli Yahudi yaşıyordu. Holokost süreciyle birlikte Türkiye’nin, Nazi Almanya’sından kaçan Museviler için kıymetli bir sığınma ülkesi olduğu söylenir. Bu durum nedir, toplam kaç kişi sığındı, Türkiye’de nasıl karşılandılar ve bu mültecilerin Türkiye’deki şartları nasıldı? Struma faciası örneğinde somutlaşan politikayı nasıl okumak gerekir?
Türkiye’deki yaygın görüş, yani “Türkiye, Yahudi mültecilerine kucak açtı ve böylelikle Nazi zulmünden kurtardı” olup bunu çabucak her siyasetçi ve çok sayıda tarihçi, gazeteci, aydın da devamlı tekrarlamaktadır. Tarihin kronolojisine baktığımızda ise tablo epeyce farklıdır. Nazilerin birinci uygulamalarından biri, üniversite, hastane, opera üzere kurumlarda ve kamu kurumlarında çalışan muhalif insanları ve Musevileri misyondan uzaklaştırmaktı. Tam da o periyotta Türk hükümeti, üniversite ve bilim sistemini çağdaşlaştırmak istediği için memleketler arası şöhret kazanmış bilim insanları arıyordu. Ayrıyeten Atatürk Darülfünun’un tasfiyesini emretmiş olduğundan tıpkı binada kurulan İstanbul Üniversitesi için memleketler arası bilim beşerlerine gereksinim vardı. Nazi Almanya’sında işinden olan onlarca tanınmış bilim insanı Türkiye’ye geldi ve burada İstanbul Üniversitesi’nde, Ankara Üniversitesi Lisan Tarih Coğrafya Fakültesi’nde ya da opera, hastane üzere devlet kurumlarında iş buldu. Aslında Nazi Almanya’sında bilim insanlarının işten atıldığı periyotta Türkiye’nin bilim insanı araması, tarihi bir tesadüftür. 1933-1934’te 82 Alman profesörün vazifeye alınması, İstanbul Üniversitesi’nin “en büyük ve en yeterli Alman üniversitesi”ne dönüşmesine neden oldu. Bu husus son yıllarda tekraren anlatıldı ve buraya gelen bilim insanlarının birçoğu da anılarını yazdı. Bir kez bu bilim insanlarının tesirlerini bugün de hala görüyoruz, yazdıkları ders kitaplarının kimileri hala kullanılıyor. İnşa ettikleri binalar duruyor, müziklerini dinleyebiliyoruz… Genel olarak bu durum kamuoyunda Türkiye’nin Alman Musevileri için değerli bir sığınma ülkesi olduğu imajı yaratmaktadır. Fakat bu birkaç nedenden ötürü yanlıştır. Türkiye, bu insanları Yahudi olarak takibata uğradıkları için, kurtarmak hedefiyle çağırmadı. Fiiliyatta aslında onların durumundan faydalandı.
Çeşitli tanınmış Yahudi şahıs ve kurumları, Almanya’da işlerinden kovulan daha fazla Yahudi’nin Türkiye’ye gelmesi için Türkiye hükümeti nezdinde müracaatta bulundu ancak Türk hükümeti bu taleplerin hepsini reddetti. Bunlar ortasında milletlerarası bir Yahudi örgütünü temsil eden Albert Einstein ve sonra İsrail’in birinci cumhurbaşkanı olacak Chaim Weizmann da var. Türkiye’ye gelmelerine müsaade verilen Musevilerin sayısı epeyce azdır, toplam 150 kişi, aileleriyle bir arada tahminen 550-600 kişi. Kaldı ki birden fazla 1938 yahut 1941’de Türkiye’yi terk etme zorundaydılar zira kontratları uzatılmadı. Bunlar, yani bu 150 kişi, Türkiye makamlarının müsaadesiyle gelen akademisyenler, devletin müsaadesiyle iş bulanlardı; bunun dışında sayıları tam olarak bilinmeyen, çeşitli yol ve yollarla Türkiye’ye kaçan Museviler vardı. Şartları bugün Avrupa’ya kaçan mültecilerden çok farklı değildi. Hizmetçi olarak çalışarak ya da “sahte bir evlilik“ yoluyla Türkiye’de kalmaya çalışıyorlardı. Türk makamları onları fark edince hudut dışı ediliyorlardı.
Genel kanının tersine Türkiye’nin Yahudi mültecilerin girişini engellemek için aldığı bir sürü önlem vardı. Türkiye’nin Dışişleri Sekreteri Aziz Payman Almanlar’a açıkça şöyle demiştir: “İskân Kanunu’na nazaran Museviler, istenmeyen öge olarak görülüyor.” 1938 Ağustos ayında Türkiye bâtın bir kararname çıkardı. Buna nazaran Musevilerin, baskıya maruz kaldıkları ülkeden gelmeleri yasaklanmıştır. Yani İtalya, Romanya yahut Alman Yahudi vatandaşlarının Türkiye’ye girişleri yasaktı. Ocak 1941’de bu kararname uzatıldı ve genişletildi: “Tebaasından bulundukları devlet toprağında yaşama ve seyahat bakımlarından takyidata tabi tutulan Musevi fertlerin –bugünkü dinleri ne olursa olsun– Türkiye’ye duhulleri ve Türkiye’de ikametleri memnudur.” Yani böylelikle motamot Nazi-Almanya’nın uygulanmalarında olduğu üzere, ihtida etmiş Musevilerin yahut Yahudi kökenli insanların Türkiye’ye girişleri engellendi. Türk devleti bu yasaklara kimi istisnalar tanıyabiliyordu. Mesela çok ünlü bir profesör annesini, eşini, çocuklarını Türkiye’ye getirebiliyordu. Ancak bunun için hükümetin kararı gerekiyordu. Nazi devrindeki Yahudi göçü, firar ve mültecilerle ilgili çok sayıda çalışmalar, hangi ülkeye gittikleri hakkında istatistikler yapıldı. Bütün bu göç istatistiklerinin hiçbirinde Türkiye yer almıyor zira Türkiye’ye göç eden Musevilerin sayısı çok azdı. Almanya’nın Polonya’yı işgalinden ve Holokost’un başlamasından sonra bu siyaset yalnızca Alman Musevileri için değil, Alman nüfuz alanında yaşayan tüm Museviler için dehşetli sonuçlara yol açtı. Musevilerin değerli bir kaçış gayesi olan Filistin’e giden tek yol, Türkiye’den geçiyordu. Daha evvel İtalya ve Fransa’dan gemiyle gidiyorlardı lakin Akdeniz artık savaş alanıydı. 1941’de, Türkiye Yahudi Ajansı’nın baskısı sonucu demin bahsettiğim kararnameye birtakım istisnalar tanındı ve savaşın başlamasından evvel düzenlenmiş/Filistin vizesine sahip olan Musevilerin makul şartlarla geçişini onayladı. Bu istisnadan 1941 yılında 4 bin 680 kişi faydalanabildi fakat sonradan geçişler tekrar yasaklandı.
Bunun en tanınmış örneği Struma Faciası’dır. Struma gemisi ile gelen mültecilerin büyük çoğunluğu Romanya’dan kaçan Musevilerdi. Ortalarında Slovak ve Polonya Musevileri de vardı. Almanlar 1941’de Sovyetler’e saldırdıktan sonra oradaki Musevilere toplu katliam düzenledi. Bu Holokost’un başlangıcıydı ve yalnızca Romanya’nın, Bukovina ve Besarabya bölgelerinde 150 bin civarında Yahudi katledildi. Türkiye hükümetinin bundan haberi vardı. Buna karşın 1941 Aralık ayında yeni bir buyruk çıktı, Filistin’e kaçmak isteyen Musevilere karşı en sert önlemlerin alınması emrediliyordu.
Türkiye’nin Musevileri koruduğu, kurtardığı istikametindeki telaffuz yaygın kabul görmüş durumda.
Bu bir mit, yani gerçeğe dayanmıyor fakat çok ısrarlı savunuluyor ve anlatılıyor. Değişik olan Holokost’la ilgili olan bu telaffuzun, daha evvel bahsettiğim, Osmanlı’nın da Musevilere kucak açtığı, Türkiye’de yaşayan Musevilerin konuk olarak geldiği telaffuzuyla devamlılık taşımasıdır. İkisi bir ortada ve güya biri ötekini doğruluyormuş üzere anlatılıyor. Türkiye’nin Musevilere kucak açtığı telaffuzunun ikinci ayağı, Avrupa’da yaşayan Türkiyeli Musevileri kurtardığı söylemidir. Yani “Türk diplomatlar kendi hayatlarını tehlikeye atarak Musevileri kurtardı” deniyor. Buna dair sinemalar, kitaplar var. Propagandası çok yaygın. Daha evvel bahsettiğim üzere, o devirde ağır göçün sonucu olarak Avrupa’da 25 ile 30 bin ortasında Türkiyeli Yahudi yaşıyordu bunların yüzde 80’i hatta 90’ı Fransa’da idi.
Naziler iktidara geldikten sonra, evvel Almanya’da sonra da adım adım ilhak ettikleri yahut işgal ettikleri ülkelerde Museviler antisemitist uygulama ve hücumlara maruz kaldı. Lakin tarafsız ülkelerin diplomatları – Türkiye’nin diplomatları da dahil –bu uygulamaların kendi ülkelerinin vatandaşı olan Musevilere karşı tatbik edilmesini protesto ettiler. Sonuç olarak tarafsız ülkelerin vatandaşı olan Museviler, aşikâr bir vakit için kimi antisemitist uygulamalardan muaf kaldı. Mesela mallarına ekseriyetle el konmuyordu, yıldız takma zaruriliği onlar için geçerli değildi. Bu çok değerli zira yeraltına geçerek kaçmayı ya da günlük hayatı çok kolaylaştırıyordu ve en değerlisi 1942 yaz aylarında gerçekleşen büyük yakalanma dalgalarında tarafsız ülkelerin Musevileri şimdi yakalanmıyordu ve vefat kamplarına ya da öbür toplama kamplarına sevk edilmiyorlardı. Bu yalnızca Türkiyeli Museviler için geçerli değildi, tıpkı vakitte İspanya, Portekiz, İsviçre ya da Almanya ile müttefik olan Bulgaristan, Romanya, İtalya üzere ülkelerin Musevileri için de geçerliydi fakat Türkiyeli Museviler bu “tarafsız ülkelerin Yahudileri” içindeki en büyük kümesi oluşturuyordu.
Türkiye, Alman savaş stratejisi ve bilhassa Alman silah endüstrisi için büyük ehemmiyet taşıdığı için Alman siyasetçiler Türkiye ile bağlantıları bozmamak için dikkat etti. Bu durum Türk diplomatlara, Türkiyeli Musevileri korumak için güçlü imkanlar sağladı ve birkaç Türk diplomat bundan olumlu biçimde istifade etti. Bir Türkiyeli Yahudi yakalandıktan sonra onun nezdinde teşebbüslerde bulundu ve birkaç kez yakalanmış olan Türkiyeli Musevilerin özgür bırakılmasını sağladılar. Lakin Türkiye’deki Türkleştirme ve milliyetçilik siyasetleri buna aksi taraftaydı.
Şöyle açıklayayım: Birincisi; Türkiye, Nazi faşizmi başlamadan yahut nerdeyse tıpkı devirde yurt dışında yaşayan gayrimüslim vatandaşlarını vatandaşlıktan atmaya başladı. Bu siyasetin başlangıçta Almanya’nın Nazi rejimiyle bir alakası yoktu, yani Türkiye’nin milliyetçi siyasetinin bir kesimiydi. Lakin vakit içerisinde Nazi nüfuz bölgesinde yaşayan üç bine yakın Türkiyeli Museviyi, tam da korunmaya muhtaçlık duydukları vakit vatandaşlıktan attı. Bu muhtemelen bir tesadüf değildi. Sonuçları çok feci oldu zira vatansız sayılan, yani “Haymatlos” Musevileri, baskının ve soykırımın her basamağının birinci kurbanıydı. Vatandaşlıktan atılan ve muhafazasız kaldıktan sonra Auschwitz’e birinci sevk edilen Museviler ortasında çok sayıda bu halde vatandaşlıktan çıkarılan Türkiyeli Yahudi bulunuyordu. Daha evvel Bianet’te bir yazıda yazdığım üzere, elimde çok sayıda (eski) Türk Musevisi’nin yakalandıktan sonra ve Auschwitz’e gönderilmeden evvel yakınlarına yahut Türk konsoloslarına yazdığı mektuplar var. Birçoğu aylarca Türk makamlarının yanıtını ve yardımını beklemiş, vatandaşlıklarını kaybettiklerini maalesef yakalandıktan sonra öğrenmişlerdi.
Almanlar’ın, tarafsız ve müttefik olan ülkelerin Musevilerine tanıdığı istisnalar 1942’nin sonbaharına kadar geçerliydi. 1942 Ekim ayında Almanya, bütün tarafsız ya da kendisiyle müttefik olan ülkelere bir ültimatom gönderdi. “Vatandaşınız olan Musevileri ya ülkenize geri çekin (yani “repatriation”) ya da biz onlara başka Musevilere olduğu üzere davranacağız.” Bu ültimatoma Türkiye başlangıçta hiç reaksiyon göstermedi. Gayriresmi olarak, “Biz esasen bunların bir kesitini vatandaşlıktan atmak üzereyiz” dedi.
Bu ültimatomla birlikte, Alman makamları Türk diplomatlarına, Alman işgali altındaki her bir ülkede tespit ettikleri Türk Musevileri’nin isim listelerini bildiri ettiler. Yalnızca Fransa’nın kuzey bölgesi için bu listede (farklı kaynaklara göre) 3 bin 500 ile 5 bin isim bulunuyordu. Türkiye birinci başta yalnızca asker çağında olan birtakım erkeklerin dönmesini sağlıyordu ve Mart 1943’de Paris’teki Türk Başkonsolosu Dülger’in inisiyatifi üzerine, 114 (bir öbür kaynağa nazaran 121) Türkiye Musevisi Türkiye’ye dönebildi.
Ankara’nın tutumu ve elçiler üzerinden konsoloslara verilen emirlerde tam bilakis “Yahudileri küme halinde geri göndermeyiniz!” deniyordu. Üstte belirtiğim üzere, Türkiye’de yürürlükte olan İskân Kanunu, Musevileri “istenmeyen unsur” olarak tayin etmişti. Ayrıyeten Türkiye’nin kanunlarına nazaran Türk vatandaşlığını kaybetmiş ya da kendi isteği üzerine vatandaşlıktan çıkmış eski Türk vatandaşlarının hayatları boyunca bir daha Türkiye toprağına ayak basması yasaklanmıştı, yani hudutlu bir süre için “mülteci” yahut “misafir” olarak da gelemezlerdi. Ve tam o ültimatom çıktıktan sonra aylar içerisinde Fransa’da yaşayan binlerce Türk vatandaşı Yahudi, vatandaşlıktan atıldı ve böylelikle dönmeleri engellendi.
1943 Ekim ayında, Almanya, Avusturya, Belçika, Hollanda ve öteki ülkelerde yaşayan ve Alman makamlar tarafından “Türk vatandaşı” olarak tespit edilen yüzlerce Yahudi tutuklandı ve toplama kamplarına gönderildi. Kimi mahallî diplomatlar devreye girmeye çalıştı lakin Türk hükümeti ve Türkiye’nin Berlin Büyükelçiliği bu yakalanan vatandaşlar için hiçbir teşebbüste bulunmadı. Bu ortada en ağır yaşadıkları ülke olarak Fransa’da da Türkiyeli Musevilerin durumu gittikçe tehlikeli oldu, birden fazla yakalandı ve Auschwitz’e gönderildi. Türkiye’nin bu tutumunu öğrenince, memleketler arası Yahudi örgütleri ve hatta Ankara’daki Amerikan elçisi Türk hükümeti nezdinde teşebbüslerde bulundu, “Yahudileri Almanlara, yani mevte mi teslim edeceksiniz?” diyerek. “Türkiye bu insanların hayatlarını kurtarmak için, onların vatandaşlık durumu tespit edilene kadar en azından süreksiz olarak Türkiye’ye girişlerine müsaade versin” dediler. Lakin Türkiye’nin hali pek değişmedi. 1944’e dek Ankara’ya dönen Musevilerin sayısını kısıtlamak için buyruklar geldi. Sonuçta Şubat ile Mayıs 1944 ortasında 414 Türk Musevisi Fransa’dan İstanbul’a dönebildi. Bu şu manaya gelmektedir; Türk hükümeti, Alman diplomatları tarafından 1942’de (ültimatomla beraber) kendilerine verilen 4 bin kişilik listenin yalnızca yüzde 10’unun dönmesine müsaade etmiştir.
Sonuç olarak “biz kurtardık” tabirleri gerçekler karşısında anlamsızdır ve etik değildir. Bilhassa Fransa’da yaşayan Türkiyeli Musevilerin ezici çoğunluğu hayatta kalmayı, solcu, Hristiyan yahut Yahudi yardım kuruluşlarının yahut direniş örgütlerinin ya da Fransız komşularının sayesinde becerdiler. Holokost esnasında 2 bin 200 ile 2 bin 500 kadar Türkiyeli Yahudi, mevt kamplarında öldürüldü. 300 ile 400 kadar ikinci bir küme da öteki toplama kamplarına sürüldü ki vefat kampı olmamalarına karşın, büyük bir kısmı makûs şartlardan ötürü öldü. Kanımca Holokost’ta ölen Yahudi kurbanlarını sayı olarak tespit etmek en hafif sözle, ayıptır. Zira kurtulanların yaşadığı acılar sayılmıyor. Konuştuğum çok sayıda insan, ormanda bir hayvan üzere yaşamak zorunda kalmış ya da Yahudi olmayan komşusuna yüklü para vererek bodrumda, mağarada saklanmıştır. Hayatta kalabildiler tahminen lakin bir ömür uzunluğu Holokost travmasını yaşamaya mahkum edildiler.
Bu acıları göz gerisi eden ve Türkiye’de hâkim kılınan “kurtarma efsaneleri”ne iki örnek vereyim, ikisi de devletin ağır takviyesini gördükleri için Türkiye’nin “resmi görüşü” olarak kabul edilebilir. Birincisi 2007 yılında yayımlanan ve vaktin Fransa büyükelçisi olan Behiç Erkin’in yeğeni Buyruk Kıvırcık tarafından yazılan ‘Büyükelçi’ kitabı, başkası ise 2011 yılında çıkan “Türk Pasaportu/Turkish Passport” sineması. Çünkü ikisinin savları büyük ölçüde örtüşüyor. Hem sinema hem kitapta savunan ana tezler şöyle özetlenebilir;
- Türk diplomatlar vatandaşlığı kaybetmiş olan Türk Musevilerine “vatandaşlık belgesi” düzenleyerek hayatlarını kurtarmışlar. (Kitapta Kıvırcık “kurtarılanların” sayısını 20 bin (!) olarak veriyor.)
- Güya 1943 Ocak ayında Marsilya’da, İkinci Konsolos Necdet Kent o gece yakalanan 80’e yakın Türkiye Musevisini kurtarmak için bir tehcir trenine binmiş, o tren birkaç saat yol aldıktan sonra durmuş ve Almanlar Musevilerin Kent’le birlikte trenden ayrılmasına müsaade vermiş; yani Kent onların hayatını kurtarmış.
- Türk diplomatlar da tren seferleri düzenleyerek Fransa’da bulunan Türkiyeli Musevilerin Türkiye’ye dönmelerini sağlamış ve onları Nazi zulmünden ve hatta vefattan kurtarmış.
Bu üç argüman Türkiye’nin hâkim telaffuzunun özünü oluşturuyor fakat üçü de yanlışsız değil. Necdet Kent hiçbir trene binmedi, aslında anlattığı tarih ve garda böyle bir tehcir treni yoktu. Öyküsü büsbütün asılsızdır. “Vatandaşlık belgeleri”, yani “vatandaşlık ilmühaberleri”, birtakım Türk Musevilerine vatandaşlık statüsünü denetim edene kadar geçen bekleme vakti için verilmiş olabilir. Hatta kimi konsoloslar için bu sertifikalar bir gelir kaynağı olmuştur. Fakat asıl kıymetli olan, Türkiye’nin Alman nüfuz alanında yaşayan binlerce Türkiyeli Museviyi vatandaşlıktan atarak onları Türkiye’nin himayesinden yoksun bırakmış olmasıdır.
Ne kitabın ne de sinemanın hiçbir mantıksal tutarlılığı yoktur, müellifin ve sinema yapımcılarının Fransa’da Holokost konusunda genel bir bilgiye sahip olmadıkları ve öğrenmek için uğraş sarf etmedikleri de aşikâr. Sinema müelliflerinin, işledikleri bahisle ilgili cehaletini gösteren trajikomik bir örnek vereyim: Selahattin Ülkümen, sahiden de Türk kökenli en ünlü Yahudi kurtarıcısı ve İsrail’deki anma müzesi Yad Vaşem tarafından “Righteousamongthe Nations” (uluslararası dürüst) olarak tanınan tek kişidir. Savaş esnasında Rodos adasında konsolostu. Husus hakkında en az seviyede bilgisi olan herkes bunu bilir. Lakin sinemada Ülkümen, Fransız kenti Lille’de Türk Konsolosu olarak tanıtılıyor. Muhtemelen birileri Ülkümen’in “adada” (Rodos adasını kastederek) Konsolos olduğunu sinema müelliflerine Fransızca anlatmıştı ve müelliflerin zihninde ada sözü (l’île) “Lille” kentine dönüşmüştü.
Peki bu türlü bir propagandanın fonksiyonu nedir?
Bu uydurma “kurtarma” efsanelerinin gayesi Türkiye lehine dış siyaset propagandası yapmak, bilhassa Ermeni Jenosidi’ni inkâr siyasetinde memleketler arası ve Yahudi çevrelerin takviyesini kazanmaktır: Kitabın muharriri Buyruk Kıvırcık, Türkiye devlet temsilcilerince, 2008’de vaktin Cumhurbaşkanı Abdullah Gül tarafından periyodun İsrail Cumhurbaşkanı Perese ile ve ABD’de çeşitli Yahudi temsilcilerle tanıştırıldı. Sinema memleketler arası arenada tekraren gösterildi. Türkiye hükümeti ve “resmi” tarihin temsilcileri için Holokost “kurtarma efsaneleri” ile Ermeni soykırımının inkârı, güya ayrılmaz bir bütündür. Holokost’un “H”si söylem edilse yanıt olarak “Biz Ermenileri katletmedik” geliyor yahut ne vakit Ermeni Soykırımı’ndan bahsedilse, “biz Musevileri kurtardık” deniyor. Ermenilerin acısını inkara sabitlemek Yahudi Şoah kurbanlarıyla empati kurmayı da engelliyor. Türkiye Musevilerinin Holokost’taki mukadderatları, kurbanların isimleri ve hayatta kalanların neler çektikleri, bugüne dek ne Türk resmi makamlarının ne de bu üzere efsaneleri anlatan yazar/film yapımcılarının umurunda olmuştur. Museviler bu “eser”lerde yalnızca kahraman Türk diplomatlarının figüranları olarak yer bulmaktadır. Bu yayınlar hem tehcir edilerek katledilen hem de hayatta kalan Musevilerle alay etmektir.
