Kazım Gündoğan
Türkiye düşün dünyasında üzerinde en az konuşulan ve tartışılan hususlardan biri Türkiye Musevileri ve Holokost sürecinde Türkiye’nin hali mevzusudur. Bunun nedenleri konusunda net şeyler söyleyebilmem sıkıntı. Çünkü benim de içinden geldiğim sosyalist düşün dünyasında bu husus gereğince bilinen yahut araştırılan bir bahis olmadı. Bu türlü olunca sağlıklı fikir üretimi gerçekleşmedi, üretilen fikirler sonlu kaldı ya da resmi tarih tezinin gölgesinden kurtarılamadı.
Pek çok alanda olduğu üzere bu mevzuda da Türkiye resmi tarih yazımı/söylemi uzak ve hastalıklı haliyle aktifliğini sürdürmektedir. Bu bahse dikkatleri çekmek, hakikatin bilinmesini sağlamak ve yeni bir tarih şuuru ve yazımına katkıda bulunmak hedefiyle bu alanda uzun yıllardır çalışmalar yapan, eserler üreten akademisyen, muharrir Corry Guttstadt ile bir söyleşi gerçekleştirdik.
1920’li ve 30’lu yıllarda Türkiye Cumhuriyeti’nde yaşayan Musevilerin üçte biri, hatta yarısı ülkeye terk etti ve özelikle Fransa’da çok canlı bir hayat kurdular.
O yıllarda Avrupa’ya göç eden Türkiyeli Musevilerin sayısı 25 ile 30 bin ortası iddia ediliyor ki hem sayıları hem hayatları çok değerli. Bugün Türkiye’de yaşayan 12 bin kişilik Yahudi cemaatinin iki katı insan gidiyor. İnanılmaz bir göç dalgası… Gittikleri yerlerde yeni cemaatler, dernekler ve işler kurdular, yani onların hayat öyküleri Türkiyeli Musevilerin tarihinin değerli bir modülünü oluşturuyor. Daha evvel de farklı sebeplerle göç edenler vardı. Mesela kimileri 1900’lü yılların başında okumak için gitti. Osmanlı Telgraf Ajansı’nın kurucusu olacak Salih Gürcü, öğrenci olarak Paris’e gitti, Almanya’da ideoloji okuyan Fernando Gerassi ressam oldu ve Pablo Picasso’nun yakın dostuydu. Bu birinci periyotta tüccarlar, Berlin, Lyon, Paris, Marsilya’ya göç etti. Bütün o kentlerde oryantal dedikleri –çünkü Türkiye şimdi kurulmamıştı- Yahudi cemaatleri kuruldu, sinagoglar açıldı. Jöntürkler’in 1909 yılında askerlik vazifesini azınlıklar için de mecbur kılmasından sonra da çok sayıda Yahudi göç etti. Tekrar de en büyük göç dalgası Cumhuriyet kurulduktan sonra yaşanmıştır. Göç edenlerin birden fazla yoksul insanlardı, işportacı yahut emekçi olarak geçiniyorlardı. Tüccarların birçok ise halı tüccarıydı, hatta Avrupa’daki, örneğin Berlin’de, Lyon’da, Brüksel’de, Paris’teki Türkiye Yahudi cemaatlerinin kurucularının tahminen yüzde ellisi halı tüccarıydı ya da halı tamirciliği yahut yıkamacılığı yapıyordu. Diğer mesleklere sahip olanlar da vardı. Örneğin Paul Misraki, Fransa’nın 20. yüzyıl sinema müziğinin en değerli bestekarıdır. Çoğunuz onun sinema müziklerini bilirsiniz lakin kimse onun bir Yahudi ailenin çocuğu olarak İstanbul’dan Paris’e geldiğini hatırlamaz. Yeniden İstanbul kökenli Ray Ventura, devrin en meşhur orkestrası “Ray Ventura et ses collégiens”da müzik ve beste yapıyordu. Paris Rue Popincourt’taki sinagog, en eski Türk Yahudi sinagogudur. Türkiyeli Museviler yalnızca Paris’te dört başka sinagog kurmuşlardı. Dört yüzyıldır Seferad Musevileri’nin kültürel merkezi Osmanlı iken 1930’lu yıllarda Fransa, Seferadların kültürel merkezi oldu. Fransa’da “Union Universelle des Communautés Sépharadites” isimli milletlerarası bir Sefarad çatı örgüt kurdular ve bir mecmua çıkardılar: Le Judaïsme Sépharadi. Bu faaliyetlerde öncülük yapanlar ekseriyetle Türkiyeli Musevilerdi. Mesela Ovadia Camhy, Nissim Oavadiya, Robert Mitrani…
Yahudiler’in ağır olarak yaşadığı ülkelerden biri olan Almanya’da 1933 yılında Adolf Hitler liderliğinde Naziler iktidara geldikten sonra Türkiye Almanya münasebetleri nasıldı ve bu bağlar her iki ülkedeki Yahudi toplumunu nasıl etkiledi?
Öncelikle soruya bir itiraz: Almanya, Musevilerin “yoğun olarak” yaşadığı bir ülke değildi, Almanya’da Museviler küçük bir azınlıktı, 600 bin Yahudi yaşıyordu, yani toplam nüfusun yalnızca yüzde 0,7’sini oluşturuyorlardı. Türkiye-Almanya alakaları de dönemsel olarak değişmekteydi. 1925 yılına kadar 1. Dünya Savaşı’nda müttefik oldukları için milletlerarası antlaşmalara nazaran bağlantı kurmaları yasaktı. Yani bağlantılar tekrar 1925-1926’da başladı ki ağır olduğu da söylenmez. 1920’li, 30’lu yıllarda Türkiye, Almanya, İngiltere, Fransa üzere ülkeler Sovyetler’le münasebetlerini sürdürüyordu ve tek bir ülkeye bağlı olmamaya da dikkat ediyorlardı. 30’lu yıllarda Almanya, Türkiye için öncelikle ekonomik açıdan en değerli ülke pozisyonuna geldi. İngiltere, Türkiye’yi bu bağımlılıktan kurtarmak için farklı iktisadi metotlar geliştirmeye çalıştı fakat pek başarılı olamadı. Değişik bir detay, Naziler iktidara geldikten ve Almanya’nın her alanını hegemonya altına aldıktan sonra dahi Türkiye’nin yurt dışına en çok öğrenci gönderdiği ülke Almanya olmuştur. Bu bahis üzerinde çalışılmamıştır. Herkes Türkiye’ye gelen Alman bilim insanlarını çalışıyor ancak Nazi Almanya’sında eğitim almış olan Türk bilim insanlarının bu eğitimin kendi görüş ve çalışmalarında nasıl tesirleri olduğunu bilmiyoruz.
İlişkilere dönersek: Türkiye’nin Almanya ile ittifak içinde olduğu söyleniyor ki bu da yarı yanlış zira 1939 yılında Türkiye evvel Fransa ve İngiltere ile bir muahede yaptı. Almanya bütün Balkanları işgal ettikten sonra hem tehdit altında hem devrin Alman Büyükelçisi olan Franz Von Papen’in entrikası üzerine Haziran 1941’de Türkiye, Almanya ile bir dostluk muahedesi yaptı. Yani Türkiye’nin hem Batılı müttefiklerle hem Almanya ile bir antlaşması vardı, münasebetiyle tarafsız kalıyordu.
Bu ilgilerin her iki ülkedeki Yahudi toplumunu fazla etkilemediğini düşünüyorum. Nazi Almanya’sı kendi antisemitist siyasetini sürdürüyordu. Musevileri, toplumun her alanından dışlamaya çalışıyordu. Almanların 1941’de Sovyetler’e saldırmasıyla Musevilere yönelik Jenosit siyaseti başladı. Sovyetler’e girerken, oradaki Musevileri de topyekûn katletti, sonrasında da deportasyon ve imha kampları kurmaya başladı. Bu antisemitist imha siyasetiyle alışılmış ki Türkiye’nin alakası yoktu.
Türkiye’deki antisemitist akım, Almanya’dan muhakkak ölçüde takviye aldı. Örneğin Cevat Rıfat Atilhan’ın Almanya’dan çok para aldığı söylenir, lakin bu çok abartılıyor. Hatice Bayraktar’ın yaptığı titiz araştırma bunun yanlış olduğunu gösteriyor. Atilhan Almanya’ya yalnızca bir sefer gitmişti. Nazi önderleriyle değil -liderler onu karşılamadı-, kimi şahıslarla buluştu ve Almanya’nın en antisemitist gazetesi “Der Stürmer”den baskı için kimi kalıp, yani karikatür klişeleri aldı. Alman elçiliği Türkiye ile bağlantılarını bozmamak için dikkat ediyordu. Cevat Rıfat Atilhan üzere birini açıkça desteklemekten uzak kaldılar. Lakin Türkiye’deki antisemitist şahıslar ve gazetelerin ruhen Almanya’dan ilham aldıkları doğrudur. Almanya’da yahut ABD’de basılan antisemitist kitaplar o devirde Türkçeye çevrildi ve oldukça çoğaldı.
Türkiye’de 1934 İskân Kanunu ve Trakya olayları ile Almanya da “1935 Nürnberg Irk Yasaları” ortasında “etnik temizlik” anlayışı bakımından bir paralellik kurmak mümkün müdür?
Hayır, bence bu türlü çok yakın bir paralellik kurmak yanlış olur. 1934’te Türkiye’de çıkarılan İskân Kanunu aslında çok evvelden, yani Osmanlı’nın son devrinde başlamış olan ırkçı, milliyetçi siyasetin devamıdır; 1934 yasası eski halinin ıslahıdır. Hasebiyle Türkiye’nin bu türlü bir yasa için Nazi-Almanya’sından bir “ilhama” muhtaçlığı yoktu. Doğal ki çok geniş bir manada diyebiliriz ki benzeri bir milliyetçi, ırkçı siyaset Birinci Dünya Savaşı sonrası periyotta yalnızca Türkiye ve Almanya’da değil birçok Avrupa ülkesinde de – Polonya, İtalya, Macaristan, Romanya vs. – mevcuttu. Ama özellikle İskân Kanunu ve Nürnberg Maddeleri ortasında bir paralellik yoktur. Almanya’nın antisemitist maddeleri Musevileri toplumun her alanından radikal bir biçimde dışlamayı ve yok etmeyi hedefliyordu, hatta kuşaklar evvel ihtida etmiş ve Yahudiliğinden büsbütün kopmuş insanları bile bu uygulamalara dahil ettiler. Buna rağmen İskan Kanunu’nun hedefi, toplumu “Türkleştirmek”’ti. Bir Kürt aileyi ya da bir Kürt köyünü, topraklarından hatta aile fertlerini birbirinden koparmak amaçlanıyordu ki, böylelikle lisanını, kültürünü ve Kürtlüğünü unutsun, “Türk” olsun. Bu da alışılmış ki yabanî lakin farklıdır.
Almanya’da Nazi faşizminin Musevileri düşman olarak görmesi ve bir soykırıma tabi tutmasının nedenleri neydi ve Holokost/Soykırım ne vakit ve nasıl başladı? Bu soykırımın Musevilere ve insanlığa bıraktığı enkaz nedir? Holokost kavramını açarak başlamanızı rica ediyorum.
“Holokost”, eski Yunanca bir sözdür ve aslında ateşte yakılan kurban manasına gelir. Tarihte bazen katliamların kurbanları için de kullanılıyordu. Fransız yahut Almanlar tarafından yazılan birtakım kitaplarda “Holokost” kavramı, Ermeni Soykırımı için kullanılıyordu lakin genel manada çok yaygın değildi. 2. Dünya Savaşı’ndan sonraki periyotta, hatta sonraki on yıllarda Yahudi Soykırımı için “Holokost” pek kullanılmıyordu. “Yahudi Katliamı,” “Yahudi Kıyımı” ya da “Soykırım” denilmekte idi. Holokost kavramının o kadar tanınan ve yaygın olması, aslında bir Amerikan dizisiyle başlıyor. 1978 yılında ABD’de yapılan “Holokost” isimli bir televizyon dizisi, 1979’da Almanya’da en tanınan yayın saatinde yayınlandı. Dizi, farazi bir Alman Musevisi Weiss ailesinin bahtını anlatarak, Yahudi Soykırımı’nın yani bugünkü tabirle “Holokost” un boyutlarını çok geniş Alman kitlelerine gösterdi. Almanya toplumu için bir dönüm noktasıydı. Savaştan sonraki birinci otuz yılda Almanlar’ın çoğunluğu Holokost’la yüzleşmemeye direndi. Almanlar kendilerini (savaşı kaybettikleri için) “mağdur” olarak algılıyorlardı. O dizinin tesiriyle ve eş vakitte diğer gelişmelerden dolayı Almanya’da nihayet Almanların ne yaptıkları, soykırımın boyutu ve hatası kavranmaya başladı. Esasen sonraki yıllarda, bilhassa 80’lerde, Holokost Araştırması, Holokost Anması üzere kavramlar yaygınlaştı, memleketler arası seviyede kabul edildi. Şahsen bu kavramı çok uygun buluyorum zira yaygın manasıyla, rabbe verilen bir kurban değiller katledilen Museviler. Mesela İsrail’de yahut Fransa’da İbranice, “felaket” manasına gelen “Şoah” kavramı kullanılıyor. Bugün milletlerarası seviyede Şoah ve Holokost, eş manalı kullanılıyor.
Asıl sorunuza, yani Holokost nedir, boyutları, kökleri, gelişmesi nasıldır’a gelirsek, bu soruya bu türlü bir söyleşide karşılık vermek çok sıkıntı zira çok kapsamlı bir soru. İnsanlık tarihinde görülmemiş bir soykırımdır. Bir halkı “sadece” bir ülkede değil, bütün dünyada yok etmeyi amaçlayan bir efordur ki bu gayretin bir istikameti de insanları öldürmek için fabrikalar kurulmasıdır…. Tarihçiler ve siyaset bilimcileri on binlerce kitap yazdı; nedenleri, gelişmesi, dönüm noktaları hala tartışılıyor. Burada yalnızca üç noktaya dikkat çekebilirim. Birincisi, “Nazilerin Yahudi Soykırımı işlemesinin nedenleri, kökleri ne?” sorusuna dair: Naziler gökten düşmedi. Onları harekete geçiren ideoloji, Antisemitizmdir ve o da çok eskiye dayanıyor. Hıristiyan Avrupa’da, Ortaçağda, Yeniçağda daima vardı ve 19. yüzyılın sonları, 20. yüzyılın başlarında, eski dini motiflerden beslenen Yahudi düşmanlığı, çağdaş, ırkçı, biyolojik bir Antisemitizme dönüştü. “Çağdaş Antisemitizm”, Musevileri yalnızca dışlayan, hor gören bir düşmanlık değildi; onun ötesinde bütün dünyayı, modernite ve kapitalizmin bütün problemlerini onunla izah eden bir ideoloji olup vardığı yer: “Yahudiler, kapitalizmden, komünizmden, kentleşme, çağdaşlaşmayla birlikte getirilen aksiliklerden sorumludur.” 19. yüzyılın sonlarında yalnızca Almanya’da değil, Fransa’da ve öbür ülkelerde Antisemitist partiler oluştu ve meşruiyet kazandılar. Ayrıyeten Birinci Dünya Savaşı’nda mağlup olan Almanya’da, savaş sonrasında anti-cumhuriyetçi, anti-demokratik ve çok geniş antisemitist çok sağ-faşizan bir hareket gelişti. 1933’te Naziler iktidara geldiğinde geniş sağ faşizan örgüt ve kitlelerin takviyesi vardı. Farklı bir parantez, Birinci Dünya Savaşı sonrasındaki yıllarda, sağ-faşizan kümeler ve Nazi partisi, Kemalist hareketi olumlu bir örnek olarak görmüştür. Almanya, Versay Antlaşması sonucunda toprak kaybedip ağır tazminat parasını öderken “Türkiye, Sevr Antlaşması’nı yırtıp atmış, savaş açmış” diyerek Türkiye’deki milliyetçi hareketi kendilerine örnek olarak gördüler.
Konuya dönersek, Holokost’un gelişmesi, Naziler’in Musevileri yok etme kararının nedenleri üzere bahisleri tarihçiler hala tartışıyor. Kimileri, Naziler’in başından beri Museviler’i yok etmeyi planladığını savunuyor. Diğerleri, Naziler’in Yahudi siyasetinin gitgide radikalleştiğini ve soykırımın aldığı boyutların lakin savaşın koşularında mümkün olduğunu vurguluyor. Holokost, Naziler iktidara geldikten sonra adım adım gelişti. Evvel Museviler’in haklarını ellerinden aldılar; kamu vazifelerinden, kültür alanından, tıp ve birçok meslekten uzaklaştırdılar. Sonra mal ve mülklerine el koydular, 1939’da Polonya’yı işgal ettikten sonra oradaki Musevileri gettolarda topladılar. Almanya’da yaşayan Musevileri meskenlerinden atarak evvel “Judenhaus” (Yahudi-evi) dedikleri toplu meskenlere, sonra Polonya’daki gettolara sürdüler. Savaş başladıktan, yani Almanya Polonya’yı işgal ettikten sonra soykırım başladı ve Sovyetlere saldırmasıyla (1941’de) asıl dehşetli boyutunu aldı. Bunu mümkün kılan kimi ögeleri da belirtmeliyim: Birincisi; Almanlar, Polonya’ya saldırmadan birkaç hafta evvel Almanya içerisinde bir ötenazi programına başlamışlardı. Bedensel ve zihinsel engellileri öldürmüşlerdi ki bu, Holokost’a hakikat birinci adımdı. Kurbanlar Yahudi değildi lakin saf insanları öldürmek Nazi devletinin bir siyaseti olmuştu. Ayrıyeten Almanya’da Slav halklara karşı müthiş bir ırkçılık gelişmişti. Yalnızca Nazilerden değil, kendilerine Nazi demeyen çok sayıda ırkçı Alman bilim insanı ırkçı bir ideoloji savunuyordu: “Doğu’daki alan, bizim hayat alanımızdır. Slav halklar, Polonyalı, Rus ya da Yugoslav olsun, alt ırklardır. Bu toprakları işgal etmek, Almanlaştırmak ve Slav halkları oradan sürmek ya da öldürmek bizim hakkımızdır” diyorlardı.
Bu ideoloji Polonya ve sonrasında Sovyetler’e, Yugoslavya’ya karşı yürütülen savaşın prosedürlerini çok etkiledi. Toplu katliamlar işledi Almanlar. Doğuda, yani Slav halklara karşı uygulanan işgal metotları, Batı Avrupa ülkelerini işgal siyasetinden çok farklıydı. Mesela Polonya’nın Yahudi olmayan Hıristiyan bilim insanlarını ve seçkinini de yok etmeyi hedefliyorlardı Almanlar.
Dolayısıyla Holokost’u öbür ırkçı imha siyasetlerinin çerçevesinde görmek gerekiyor. Ayrıyeten, Holokost birçok bölgede farklı yürütüldü. Mesela Orta ve Batı Avrupa Musevileri, 1942’den itibaren Polonya’da kurulan vefat fabrikalarına (Auschwitz, Sobiboretc.) tehcir edilip, orada öldürüldü. Litvanya, Letonya, bugünkü Ukrayna ya da Romanya üzere Doğu Avrupa ülkelerinde Musevilerin birden fazla, yaşadıkları yerde, Alman “Einsatzgruppen” yani SS- birlikleri tarafından, bazen de lokal halk yahut faşist kümelerin dayanağı ile vurularak öldürüldü. Holokost’u öteki soykırım yahut katliamlardan farklı kılan en kıymetli nokta, Almanların işgal edilen Polonya topraklarında vefat fabrikaları kurmalarıdır. Yani gaz odalarına sahip olan, sistematik bir biçimde insanları öldürmeyi amaçlayan ve “ölüm fabrikaları” olarak çalışan kamplar oluşturuldu.
Bir diğer kıymetli nokta, Alman bürokrasisinin her kolunun ve devletin her kurumunun soykırımın lojistiğine yardım etmesidir. Böylelikle Almanya, devleti ve toplumuyla bir soykırım ülkesine dönüştü. Alman savaş mantığına karşıt olarak, asker nakliyatı için öncelikli olması gereken tren vagonları, savaşı kaybetme değerine Musevileri taşımak ve yok etmek için kullanıldı. Soykırım, Almanlar tarafından işgal edilmiş, günümüzde 35 farklı Avrupalı ülke hudutları içinde sistematik bir biçimde işlendi. Yalnızca Orta ve Doğu Avrupa ülkelerinde savaştan evvel yaklaşık yedi milyondan fazla Yahudi yaşıyordu ve beş milyona yakın Yahudi burada öldürüldü, bunlardan 3 milyonu yalnızca Polonya’daydı. Wannsee Konferansı protokolünün gösterdiği üzere, Naziler tarafsız ülkelerin Musevilerini de yok etmeyi amaçladılar.
