İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi Orman Mühendisliği Bölümü’nden 1991 yılında mezun olduktan sonra 1992 yılında tıpkı kısmın Orman Botaniği Anabilim kısmında araştırma vazifelisi olarak çalışmaya başlayan Ünal Akkemik, 1997 yılında yardımcı doçent, 2003 yılında doçent ve 2009 yılında da profesör olur. Çalıştığı birimde ağaç ve çalıların tanınması, otsu bitkilerin tanınması, odun anatomisi, ağaçların yaş halkaları ve fosil ağaçların tespiti ve tarifleri ile arkeolojik ve şimdiki odunların tarifi bahislerinde bilimsel faaliyetlerini sürdüren Akkemik, bu süreçte 100’den fazla memleketler arası makale ve 10’dan fazla da bilimsel kitap yayınlar.
Son olarak ‘Türkiye’nin Bütün Ağaçları ve Çalıları’ isimli bir kitap hazırlayan, farklı branşlardan müellifleri bir ortaya getiren Akkemik ile bir ortaya geldik ve ismiyle müsemma bu kitabı, kentsel sıkıntısını ve iklim krizini konuştuk.
Kitap ismiyle müsemma bir çalışma. Ağır ve kapsamlı bir kitap. Evvela şuradan başlayalım: Fikir nasıl ortaya çıktı? Çalışmaya başlarken bir tedirginliğiniz oldu mu nasıl yaparım diye?
Aslında 2007’lerde bu bahiste kapsamlı bir kitap yazma fikri ortaya çıktı. Merhum Prof. Dr. Hayrettin Kayacık, Prof. Dr. Faik Yaltırık ve Prof. Dr. Asuman Efe tarafından yazılmış ders kitapları vardı; fakat daha kapsamlı ve ulusal seviyede, yalnızca öğrencilere değil de toplumun ilgi duyan her bölümüne hitap edecek bir kitap yazma fikri vardı. Bu süreçte Orman Genel Müdürlüğü’nden de bir talep gelince çalışmalara başladık ve iki yılın sonunda, 2014 yılında iki cilt halinde bir kitap hazırladık. Ben yeniden hem editördüm hem de müelliflerden biri olarak misyon yaptım. O kitap, kurum içerisinde kaldı, yalnızca 750 adet basıldı ve pek duyulmadı. Sonrasında gelişen bilgiler, bilimsel ilerlemeler, sistematikteki değişimlerin hepsini ve yeni gelişmeleri içeren, tekrar konusunda uzman bilim insanlarıyla yeni bir kitap yazma kanısı 2018’de tekrar gündeme geldi ve çalışmalara başladım. Yeni tüm güncellemeler ve yeni bir takımla (birçok bilim insanı öteki kitapta da vardı) yazmaya başladık. Sonrasında TEMA Vakfı Genel Müdürü Deniz Ataç’la görüşmemizden sonra süreç hızlandı ve İş Kültür-TEMA iştirakinde bu eser ortaya çıktı.
Aslında tedirginlik yaşamadım ancak süreçte çok zorlandığım anlar oldu. 20 farklı müellif, farklı üniversitelerden ve farklı kısımlardan olunca tüm yazılanları tek bir anlatım biçimine dönüştürmek çok zorlamıştı beni.
Farklı disiplinlerden gelen pek çok akademisyen kısım muharriri olarak eser üretmiş. İsimleri belirlerken önceliğiniz neydi? Alanla ilgili çalışma yapan hocalarla bağlantı nasıl kuruldu?
İsimler farklı uzmanlık alanlarından ve bölgelerden. Öncelikle kendilerine çok teşekkür ediyorum. Doğu Anadolu ve Güney Doğu Anadolu’dan birikimleri çok yüksek olan Mehmet Fırat, tuzcul bitkiler konusunda uzman Ahmet Emre Yaprak ve İsa Başköse, Ege Akdeniz Bölgesi bitkileri konusunda deneyimli olan Tolga Ok, egzotik bitkiler konusunda en başarılı bilim insanlarından Hatice Yılmaz, Doğu Karadeniz Bölgesi bitkileri konusundaki en yeterli uzmanlardan Özgür Eminağaoğlu ve Hayal Akyıldırım Beğen, Batı Karadeniz Bölgesinden Necmi Aksoy ve Neval Güneş Özkan, Türkiye bitki coğrafyası konusunda uzman Meral Avcı, Ankara’dan Mehtap Öztekin, Karabük’ten Ali Doğuşçu, Bartın’dan Bilge Tunçkol, Isparta’dan bölgenin bitkileri konusunda uzman Hüseyin Yoksul, Çankırı’dan Gamze Tuttu, İstanbul’dan Nesibe Köse, Dilek Demir Oral, Nurgül Karlıoğlu Kılıç ve H. Tuncay Güner’den oluşan büyük bir grupla çalıştık. Hem mevzu çeşitliliği hem de ülkemiz genelini kapsamasına ihtimam göstermiştim.
Birlikte çalıştığım bilim insanlarının birçoklarını esasen tanıyordum. Kimilerine da bilimsel uzmanlık alanlarına ve çalışmalarına bakarak teklif götürdüm ve böylelikle bir grup olarak çalışmalarımızı muvaffakiyetle tamamladık.
Türkiye’nin Bütün Ağaçları ve Çalıları, Kolektif, 1368 syf., İş Bankası Kültür Yayınları, 2020.
Kitapta Türkiye’de, dünyanın öbür alanlarına göre bitki çeşitliliğinin daha varlıklı olduğunu söylüyorsunuz. Bunun sebebi nedir?
Türkiye; nemli ve serin Karadeniz iklimi, kışları ılıman, yazları sıcak ve kurak Akdeniz iklimi ile kışın sert ve soğuk yazların sıcak ve az yağışlı olduğu kurak karasal iklimin kesiştiği bir alan üzerinde bulunmaktadır. Bu iklim tesiriyle de üç büyük flora bölgesi meydana gelmekte ve bunların hem tesiri hem de geçiş noktalarını oluşturmaktadır. Örneğin Öksin-Kolsik Karadeniz Bölgesi’ni, İran-Turan flora bölgesi Doğu/Güney ve İç Anadolu Bölgesi’ni, Mediteran ise Ege-Akdeniz Bölgesi’ni içine alan flora bölgeleridir. Başka yandan bozkır dediğimiz açıklık, taşlık ve kayalık alanlar ile sulak alanlar, kıyı kumulları, yüksek dağlık tepeler, tuzlu şartlar, jipsli topraklar, buralara has bitkilerin ahenk sağlamasına yol açtığından ekosistem açısından da büyük bir çeşitlilik vardır.
Özellikle arıların ve böceklerin de çiçeklerle birlikte evrimleşmesi, bir yandan arı ve böcek çeşitliliğini artırırken öteki yandan da bitkilerin çeşitlenmesine katkı sağlamıştır. Türkiye, pozisyonu gereği buzul ve buzul ortası periyotlarda göç yolu üzerinde yer almıştır. Bu durum da bitkilerin çeşitlenmesine katkı sağlamıştır.
Bütün bunların sonunda büyük bir çeşitlilik oluşmuştur. Yaklaşık 12 bin civarında bitki çeşidine sahibiz. Bunların yaklaşık 600’ü ağaç ve çalı formundadır, kalanları da otsu ya da kimilerinin tabanı odunsu ,üst tarafı otsudur. Yalnızca ülkemize mahsus olan bitkilerin sayısı da 3 bin 500 civarındadır. Bunlara endemik bitki diyoruz.
Uzun bir müddettir bir iklim krizinin yaşandığı ortada. Global felaket senaryoları hazırlanıyor. Bu durum insanlığı etkilediği üzere, bitki çeşitlerini de etkiliyor. Siz nasıl yorumluyorsunuz bu durumu? Bu durumun kainata ziyanı nasıl olacak?
İklim değişikliği, artık bir üst etaba geçmeye başlamış ve iklim krizine dönmüştür. Son yaşanan İzmir yağışları buna en çarpıcı örneklerden biridir. Toprağa inen yağış ölçüsünde fazla bir değişiklik yoktur lakin biçimi ve şiddeti ile mühleti değişmektedir. Bunun sonucunda da kuraklık tehlikesi ortaya çıkmaktadır. Bu durum;
- Ormanların yer değiştirmesine
- Türlerin yer değiştirmesine ve adaptasyon sağlayamayanların ölmesine
- Değişen floraya bağlı olarak faunanın da değişmesine
- Bazı bölgelerde ormanların daha da seyrekleşmesine
- Meyve randımanında azalmaya
- Çam kümesi ağaçlarda tohum azalmasına
- Böcek ve mantar ziyanlarının artmasına
- Orman yangınlarının çoğalmasına yol açacaktır. Hatta bunların çoğundaki artış bilimsel çalışmalarla ortaya çıkmaya başlamıştır. Örneğin kozalak ve meyve oluşumunda azalmalara ait bilimsel çalışmalar yapılmıştır. Ağaçlarda büyümenin iklime daha bağımlı hale gelmeye başlaması da tespitlerimiz ortasındadır.
Özellikle 6831 sayılı Orman Kanununun ek 16.Maddesi’nde ve çeşitli maden yasalarında verilen orman müsaadeleri, ormanların parçalanması, su kaynaklarının ve sulak alanlarının ziyan görmesi, kıyı kumullarının tahrip olması, biyolojik çeşitliliğin tepe yaptığı taşlık kayalık ve seyrek ormanlık alanların orman dışına çıkarılarak imara mevzu edilmesi doğal floranın ve faunanın da büyük bir derde düşeceğinin göstergesidir.
Özellikle son elli yılda insanlık, tabiatla olan bağında yıpratıcı atılımlarda bulundu. Bitkiler, hayvanlar ziyan gördü. Bu süreç içinde kaybolan bitki tipleri oldu mu? Etraf, insanın müdahalesinden nasıl etkilendi?
Bildiğim kaybolan bitki çeşidi yok lakin mevcut bitkilerin hayat alanları çok daralmaya başladı. Örneğin Kadıköy çiğdemi, artık Kadıköy’de yok. Ümraniye çiğdemi, Ümraniye’de yok. Bunlar yalnızca ormanlık alanlara sıkıştılar. Başakşehir’deki sultan pelemiri (dünyada yalnızca burada var) büyük oranda hayat alanını kaybetti.
Özellikle İstanbul başta olmak üzere büyük kentlerde tabiat çok tahrip gördü. Anadolu’da ormanlarda çok önemli boyutlarda parçalanma var. Orman Genel Müdürlüğü’nün datalarına nazaran 2008 yılından 2020 yılına kadar olan parçalanma yüzde 56 oranında arttı. 1 hektarın altındaki büyüklüklerde olan parçalanma ise yaklaşık yüzde 120 oranında arttı. Bu durum elbette tiplerin de hayat alanlarının ziyan görmesine neden oldu.
Şunu merak ediyoruz: Kentleşmeyle birlikte en büyük ziyanı tabiat gördü. Bugün, yeni meskenler, yeni iş alanları kurulurken yeşil alanlar gitgide azalıyor. İstanbul’un kuzeyinde yer alan ormanlar günden güne eriyor. Kapitalizm ve tabiat bağını nasıl yorumluyorsunuz?
Günümüzde, ne yazık ki mekanik dünya görüşü hâkim durumda olup tabiat, bir yatırım aracı haline döndü. Birtakım telaffuzlarla bu olağan hale getirildi. Örneğin “bir ormandan bin ağaç keseriz 1 milyon ağaç dikeriz” formundaki açıklamalar toplumda da karşılık buldu ve güya böylelikle her yerde milyonlarca fidan dikerek orman oluşturuluyormuş üzere bir hava yaratıldı. Dikilenler fidan ve büyük olasılıkla onların birden fazla yaşayamayacak, yaşasa bile orman oluşturması en az 40-50 yıl sürecek. Mevcudu korumak varken neden bu kadar büyük bir masraf yapılıyor ve doğal yapı bozuluyor? Bunu anlamak bilimsel bir bakış açısıyla pek mümkün değil.
Kapitalizm, azamî yarar temelini gözettiği için tabiatın verebildiğinin üzerine çıkılıyor ve tabiat her geçen gün maalesef daha fazla tükeniyor. Örneğin, geçen yıla kadar ormanlarımızdan 20 milyon metreküpe kadar orman eseri elde edilirken bu yıl 35 milyon metreküp elde edildi. Gelecek yıllarda da 40 milyon metreküpün üzerinde olması bekleniyor. İşte bu tahribat demektir. Kapitalizmin azamî faydalanma yaklaşımı demektir.
Hazırladığınız yeni bir çalışma var mı? Günleriniz nasıl geçiyor?
Elbette. Yeni birtakım kitap çalışmalarım var. Tekrar kimi arkadaşlarla birlikte yaprak döken kimi ağaçları ve çalıları kışın nasıl tanırız konusunda çalışma yapıyorum. Ağaçların Lisanından isimli ÇEKÜL tarafından yayınlanan kitabın ikinci baskısı için çalışmalara başladım. Araştırma olarak da, Türkiye’nin 160 milyon – 5 milyon yıl aralığındaki fosil ormanlarını oluşturan ağaçların tespiti hususlarında çalışmalarımı yürütmekteyim. Öbür yandan da günümüzdeki iklim değişikliğinin ağaçların gelişimi üzerine tesirleri konusunda çalışmaları sürdürmekteyim.
