1-Şu anda insanları en çok korkutan ve huzursuz eden nedir?
Aslında bizi en çok korkutan daima inkar ettiğimiz ancak hayatın bir gerçeği olan ölümdür. Doğumumuzdan ölümümüze kadar bu gerçekliği inkar ederek gündelik hayatın ritmine kendimizi kaptırırız. Bu noktada güya ölmeyecekmiş gibi yaşadığımız söylenebilir. O yüzden bir yakınımızı kaybetme, afetler ve terör olayları bizi inkar ettiğimiz mevtle burun buruna getirir. Hep bastırmaya çalıştığımız bu gerçekliğin birdenbire tüm şiddetiyle karşımıza çıkması elbette ki bizde kaygı ve kaygıya neden olur. İnsanların terör olaylarında mevtin daha da fazla bilincinde olduğunu görmekteyiz.
2-Herkes mevti birebir halde mi algılıyor?
Hayır. Her bireyin kendine has olması bu kavrama bakış açısında da değişiklikler olmasına neden olur. Mesela bazı bireyler mevti yalnızlık olarak görebilir. Kimi insanlara göre ölüm maddi dünyadan kurtuluş manasına gelebilir. Kimi ölümü kabullenip beğenilen karşılarken, kimi vefattan nefret edip ondan korkabilir. Bu bakış açısından yola çıkarsak mevte karşı hissedip düşündüklerimiz vefatla yüz yüze geldiğimizde nasıl hissedeceğimizi de belirler.
3-Çocuklar ve ergenler mevti nasıl karşılar?
Bireyin yaşı elbette ki vefata bakış açısını ve hislerini farklılaştırır. 50 yaşındaki bir beşerle 10 yaşındaki bir çocuğun aynı formda düşünmesini bekleyemeyiz. Araştırmalar, çocukların büyüdükçe mevte daha olgun bir yaklaşım geliştirdiklerini ortaya koymuştur. Çocukların vakit algısı bizden farklıdır. Onlar kısa süreli bir ayrılığı dahi bütünüyle bir kayıp halinde algılayabilir. 3 ile 5 yaş ortasındaki çocuklar vefatın ne manaya geldiği ile ilgili çok az bir fikre sahip olabilir ya da hiç bir fikirleri olmayabilir. Ölümü uyku ile karıştırabilirler ya da ölmüş bireylerin tekrar yaşama döneceklerine inanabilirler. Yakın oldukları bir kişinin kaybı durumunda, kendisinin onun kelamını dinlemediği için öldüğünü düşünüp kendini suçlamaları görülebilir. Araştırmalar çocukların ortalama 9 yaşına kadar mevti üniversal ve geri dönüşü olmayan bir durum olarak algılamadıkları sonucuna ulaşmıştır. 7 yaşın altındaki birden fazla çocuk vefata inanmaz, inansa da geri dönüşü olan bir durum olarak algılayabilir.
Ergenlere baktığımızda ise ergenlerin mevtin uzak bir ihtimal olduğunu düşündüklerini görmekteyiz. Ölümün kaçınılabilir, görmezden gelinebilir olduğunu düşünebilirler. Bazı ergenler ise mevtin manasını kavramaya çalışarak, kendi ölme ihtimaliyle yüzleşebilir. Ergenlerin mevt kavramları çocuklarınkinden daha soyuttur. Mesela ergenlerin, vefatı ışık, karanlık, hiçlik gibi kavramlarla tanımladıklarını görebiliriz. Bununla bağlantılı olarak dini ve felsefi mevzulara ilgi duymaları mümkündür.
4-Çocuğumuzla mevt hakkında nasıl konuşmalıyız?
Bu noktada en uygun strateji onlara karşı dürüst olmaktır. Çocuklar kimi şeyleri anlamayabilirler fakat sizin dürüst olmadığınızı sezer ya da sonradan fark ederlerse bu durum sizinle olan alakalarını yıpratır. Ayrıyeten sizin dürüst davranmamanız ve çocuğun bahisle ilgili farklı bir yerden bilgi alması, onda çatışmaya neden olur. Bu nedenle aileler çocuklarıyla vefat hakkında konuşmaktan kaçınmamalı ve daima dürüst olmalılardır. Çocuğun mevt hakkında sorduğu sorulara verilecek yanıt onun yaşına bağlı olarak değişir. Örneğin okul öncesi çocuklar daha büyük çocuklara oranla daha az detaylı açıklamaya ihtiyaç duyar. Aslında onların asıl muhtaçlığı olan sevildiklerini ve terk edilmeyeceklerini duyma isteğidir. Bunun yanı sıra çocuk kaç yaşında olursa olsun aileler hassas ve anlayışlı olmalı ve çocuklarını kendi his ve kanılarını söylemeleri konusunda cesaretlendirmelilerdir.
5-Ölümle yüzleştiğimizde hangi evrelerden geçeriz?
Kişinin vefatla yüzleştiğinde geçirdiği birinci evre inkardır. “bu benim başıma gelemez, bu imkansız” diye düşünür. Fakat bu geçici bir evredir. Sonrasında inkar yerini öfkeye bırakır. Kişi “neden bu benim başıma geldi?” diye sorar. Bu noktada yakınları onunla bağlantıda zorlanabilir zira kişi bu öfkeyi onlara yansıtabilir. Bu evreden sonraysa kişi uzlaşmaya girer. Bu noktada birtakım bireyler içsel olarak ekseriyetle Allah”la bilinçsiz bir uzlaşma gayretinde olur. Örneğin şahıslar bir kaç ay ya da bir kaç hafta Allah”a ya da öteki insanlara adanmış bir yaşam sürmeye kelam verirler. Bu süreç de vakitle yerini depresyona bırakır. Bu evrede kişi mevtin katılığı kabullenmeye başlar. Kişi sessizleşip içine kapanabilir ve öbür insanları kendinden uzaklaştırmak isteyebilir. Vaktinin birçoklarında kederli haldedir, devamlı ağlamalar, uykusuzluk ya da çok ahenge görülebilir.
Son olarak kişi bir huzur duygusu geliştirir ve kaderini kabullenir. Bu noktadan sonra duygusal acıları azalır ve yeniden hayata katılmaya başlar.
6-Terör üzere travmatik bir yaşantıdan sonra bireyde hangi psikolojik rahatsızlıklar görülür?
Bu üslup olaylardan sonra şahısların anksiyetelerinin ciddi ölçülerde arttığını ve bundan ötürü hayat kalitelerinin düştüğünü görmekteyiz. Tasaları nedeniyle birçok durumdan kaçınarak kendilerini daha dar bir alanda yaşamaya mahkum edebilirler. Bu durum da, kişinin yaşama sevincini düşürerek hayatı sorgulamasına yol açabilir. Bu tasalara rahatsızlık teşhisini koymak için bir takım semptomların araştırılması gerekir. Her dert yaşayan kişiye anksiyete bozukluğu teşhisi konulmaz. Kişi semptomları karşılıyorsa ve toplumsal, ferdî ve mesleksel ahengi bozuluyorsa dikkat etmemiz gerekir. Son vakitlerde geçirdiğimiz bu acılı ve sancılı günler elbette her birimizin hayatını önemli manada etkiledi. Hepimiz kaygı duyuyor ve korkuyoruz. Bu olağandışı değildir. Dehşet ve kaygı insani hislerdir ve birçok vakit ahenk sağlayıcı bir işlevleri vardır. Bu ortalar hepimiz az ya da çok kendimizin ve yakınlarımızın hayatından kaygı ediyoruz, kalabalık yerlere gitmekten kaçınıyoruz, tanımadığımız insanlara kuşkulu gözlerle bakabiliyoruz. Bu durum terör üzere ömrü tehdit eden bir olaya karşı verilen olağan reaksiyonlardır. Lakin bu ve bunun gibi davranışlar artık kişinin hayatına önemli ölçüde ziyan veriyorsa, bu noktada dayanak alınması gerekebilir. Örneğin travma sonrası stres bozukluğu, akut gerilim bozukluğu yaygın anksiyete bozukluğu tedavi edilmesi gereken rahatsızlıklardır.
7-Bu rahatsızlıkların neler olduğunu açıklayabilir misiniz?
Travma sonrası gerilim bozukluğu, hayatı tehdit eden bir olaydan sonra ortaya çıkar. Bayan ve erkekleri eşit şekilde etkiler. Araştırmalar toplumun yüzde biri ile üçü arasında görüldüğünü ortaya koymaktadır. Bu teşhisin konabilmesi için bilinen bir gerilim kaynağının olması gerekir. Bunlara örnek olarak; savaş, terör, saldırıya uğramak, doğal afetler verilebilir. Bu bozukluğun esas üç özelliği vardır: Birincisi, travmatik olayı daima olarak zihinde yeniden yaşama, ikincisi daima bir çok uyarılmışlık durumu ve son olarak çok kaçınma davranışlarıdır. Örneğin kişi canlı bomba hareketinin yapıldığı yerde bulunup, bu olayın yıkıcı sonuçlarını görmüşse, olaydan günler sonra bile zihninde tekrar tekrar o anları yaşatabilir. Bunu isteyerek yapmaz,hatta bu düşünceler zihnine dolduğunda öbür şeyle uğraşıp onları kafasından atmak ister lakin yapamaz. Ya da olayı karabasan şeklinde daima hayallerinde görür. Daima uyarılmışlık durumu, kişinin daima huzursuzluk hissetmesi, birdenbire ürküp sıçraması ve uyku bozuklukları ile besbellidir. Kaçınma dediğimizde ise kişinin olmadık tedbirler alması ön plana çıkar. Örneğin metrobüste travmatik bir olay yaşayan kişi metrobüs kullanmamak için otomobille 4 saatlik bir trafiğe katlanmayı tercih edebilir. Ya da hem kendine hem de başkalarına bir şeyler uydurup metrobüsle gitmesi gereken yere gitmeyebilir. Başkalarının öldüğü olaylarda bu şahısların sağ kaldıklarından ötürü şuurlu ya da bilinçsiz bir suçluluk duygusu geliştirdiği görülebilir. TSSB olaydan aylar hatta yıllar sonra gelişebilir. Belirtiler dalgalanma gösterebilir ve bilhassa stresi tetikleyen olaylardan sonra belirtilerde artış olabilir. Akut Gerilim Bozukluğunun belirtileri travma sonrası stres bozukluğuna emsal fakat ortadaki fark akut stres bozukluğunun en fazla dört hafta sürmesi ve travmatik olaydan sonraki dört hafta içinde ortaya çıkmasıdır. Bunun tersine travma sonrası gerilim bozukluğu olaydan sonraki rastgele bir zamanda ortaya çıkabilir ve hayat uzunluğu sürebilir. Son olarak yaygın anksiyete bozukluğu kendini tasa, somatik yani bedensel yakınmalar, otonomik hiperaktivite ve aşırı uyarılmışlıkla gösterir. Somatik yakınmalar arasında genellikle baş ağrısı, kas ağrıları( bilhassa boyun ve sırtta) ve huzursuzluk görülür. Otonomik hiperaktivitede nefes darlığı, çarpıntı ve terleme vardır. Bu rahatsızlık altı aydan daha uzun sürer ve kişinin fonksiyonelliğini bozacak derecede çok kuruntulara kapılma ile barizdir. Bu hastalarda çoğunlukla anksiyeteye ek olarak depresyon üzere farklı bir psikiyatrik rahatsızlığın daha olduğu görülür.
8-Bunlar ne formda tedavi edilir?
Bu rahatsızlıklar kişinin hem kendisini hem de yakınlarını ciddi ölçüde tesirler. Bu nedenle kesinlikle tedavi edilmesi gereklidir. Bu rahatsızlıklar çoklukla en süratli ve en düzgün şekilde hem psikoterapi hem de farmakolojinin birlikte uygulanması sonucu cevap verir. Birtakım bireylerin yalnızca psikoterapi ile düzelme gösterdikleri de görülmüştür. Lakin bilhassa belirtileri çok yüksek düzeyde yaşayanların terapistin yanı sıra bir psikiyatrist eşliğinde ilaç tedavisine de başlaması gerekebilir. Psikoterapide ekseriyetle kişi kaçınmaları ile yüzleştirilir, baş etme formülleri geliştirilir, farkındalıkları arttırılır, ve bilişsel açıdan yanlış, eksik şemaları gözden geçirilir. Lakin her birey biricik yani kendine has olduğundan kişinin ferdî özelliklerine ve yaşadığı sıkıntılara özel bir tedavi planı geliştirilir. Bu kişilerin genellikle aksiye odaklandıkları, olumlu olaylar yaşasalar dahi zihinlerini daha çok olumsuz olaylara odakladıkları görülmektedir. Seanslarda bu noktanın üzerinde durularak danışana bu durumun fark ettirilmesi ve bununla baş edebileceği yollar geliştirmesi için ona rehberlik edilmesi önemlidir.
9-Bu olaylardan etkilenmemek için ne önerirsiniz?
Bu olaylardan etkilenmemek elbette imkansızdır. Ancak ruh sıhhatimizi korumak için bir grup tedbirler alabiliriz. Öncelikle muteber kaynaklar dışında internette gördüğümüz duyduğumuz her bilgiye prestij etmememiz gerekir. İnternetteki bilgiler yararlı olduğu kadar bize ziyan verici de olabilir. Bu nedenle terör olayları ile ilgili çok fazla araştırma yapmak, her söylenilene inanmak kişiyi daha da fazla panikletebilir. Özellikle ailelerin çocuklarının internet kullanımını denetlemesi gereklidir. Onları internetten büsbütün yoksun etmek, çocuğun isteğini daha da kamçılayabilir bu nedenle ebeveynin kontrolünde ya da ziyanlı siteleri önleyici programlar kullanarak çocuğu korumak bir nebze de olsa mümkündür. Terörle yaşamaya alışmamız imkansızdır. Bu üslup bir duruma ne derece maruz kalırsak kalalım birinci yaşadığımız gibi etkilenmemiz bunun yanı sıra tedirginliğimizin ve öfkemizin artması kaçınılmazdır. Lakin hayat devam etmektedir ve bireyler olarak üzerimize düşen sorumlulukları yerine getirmeye devam etmemiz son derece kıymetlidir. Ayrıca hislerimizi bastırmamızın bize faydadan çok zararı vardır. Alışılmış ki öfkemizi dışa vuralım kırıp dökelim demiyorum lakin bu öfkeyi atmamızın yollarını bulmamız içimize atmamızdan bastırmamızdan çok daha faydalıdır. Üzüntümüzü, endişemizi yakın hissettiğimiz kişilerle paylaşmamız değerlidir. Bu halde karşımızdaki insanla endişelerimizi paylaşmamız bize sakinleştirir, yalnız olmadığımızı gösterir ve objektif bir görüş kazandırabilir. Bunun yanı sıra yaşadığımız bu travmatik olayların insan ilişkilerinde bozulmalar meydana getirdiğini görmekteyiz. Bilhassa bu aralar diğer beşerlerle bağlantımızda düşünmeden hareket etmemeye daha hoşgörülü ve sağduyulu yaklaşmaya itina göstermemiz gerekir.
Kalabalık alanlara elimizden geldiğince gitmememiz önlem açısından yararlıdır. Bu durumda boş kalan zamanlarımızı örneğin avm ye gitmek yerine, uzun yürüyüşlerle, sevdiğimiz insanlarla konut ziyaretlerinde vakit geçirmeyle doldurabiliriz. İnançlı insanların dine yönelmesi onların içinde bulundukları boşluğu doldurur, dertlerini hafifletir. Bu sebeple maneviyata yönelmek epey değerlidir. Ayrıyeten kişinin merak ettiği korktuğu şeyler hakkında bilgilenmesi de değerlidir. Bilmediklerimiz bizi daha çok korkutur. Bu nedenle merak ettiğimiz konularda uzmanların yazdığı kaynaklara başvurabiliriz.
