Jînda Zekioğlu
1955 yılı, İstanbul Haydarpaşa Lisesi’nde bir Fransızca öğretmeni Midyatlı olduğunu öğrendiği genci sınıfa takdim eder, “İşte bir dağlı… Fakat üzerindeki bu şık ceket de nereden?” Hoca, Midyat’ın dağ değil kent olduğunu bilmiyor olacak ki, ceketin ve içindeki gencin zerafeti kendisini şaşırtmış.
O ceketin içindeki ‘dağlı’ Yavuz Önen, varlıklı, kentli bir Kürt ailesinin Midyat’ta koca bir konakta Süryanice, Arapça, Kürtçe ve Türkçe’yle büyümüş, İstanbul ve Paris’te mimarlık okurken 68 Jenerasyonu olmayı şahsen teneffüs etmiş, gerektiğinde barikatlardan geri durmamış lakin kelamını de her daim siyaseten söylemiş bir siyasetçi. Türkiye sol hareketlerinin içindeki Kürt sesini duyurmaya çabalamış, mesleğini ‘insan hakları savunuculuğu’na kırmış, kendi neslinin değerli isimlerinden birisi Yavuz Önen.
82 yaşında, tüm hayatını kaleme aldığı kitabı ‘Hayatı Sevdim’, Dipnot Kitap’tan yeni çıktı. Kitabı okur okumaz, sohbet ettik.
Önen, kitabıyla yalnızca kendi hayatını değil Türkiye’nin yakın tarihini, toplumsal, politik ve kültürel olarak ele almış; aile alakalarından, çaba saflarına, yakın tarihin değerli isimleri Deniz Gezmiş ve Uzman Çayan ile anılarını da şahsen kendi kaleminden okuyucuya aktarmış.
Kürtçe, Türkçe, Süryanice, Arapça konuşulan bir konutta siz kendinizi bir tek kimliğe ilişkin hissettiniz mi? Neydi o?
Midyat’taki meskende çok lisanlı bir ortamda toplumsal çeşitliliğin farkındaydım. Anımsadığım en besbelli fark Müslüman olanlarla olmayanlar ortasındaydı. Süryanilere Kürtler Fılleh-Hıristiyan kaygısı. Ezidiler de Kürt olmalarına karşın inançları nedeniyle ötekiydi. Lakin bu farklar baskın ve tek bir kimlik aidiyeti duygusu yaratmadı bende. Çok kültürlü ortamın oluşturduğu bir kimlik hissettim. Unutmadığım iki anı aidiyetime dair bir fikir verebilir. Bir gün Kefre köyünden bize konuk olarak gelen teyze oğlu Derbas Çetin ile Nail ağabey güreşe tutuştular. Ağabeyimin çelmesiyle yere devrilen Derbas ‘ev xapa bajariya-bu kentli hilesidir’, diyerek çelmeye öfkesini ve itirazını lisana getirdi. Akrabalar ortasında bile Gundi-Bajari, Köylü-Şehirli olma durumunu fark ettim. Köyde yaşayan kuzenime nazaran ben şehirliydim. İkinci anı konut dışından. Bir gün sokakta oynarken bir nedenle arbedeye tutuştuğum Süryani arkadaşım ‘babamın hatırı için’ bana el kaldırmayacağını söyleyince bir fark hissettim. Ben hatırlı bir aileye mensuptum.
38 doğumlusunuz. Kocaman bir ailede, kuzenler halalar teyzeler ile büyüdünüz. Hoş hatırlıyorsunuz belirli ki o günleri, acısı tatlısıyla değişen ne var bugün Mardin’de, bu aile yapılarında sizce? Sizin hasretle hatırladığınız o günler yaşanıyor mu bugün de sizce?
Büyük aile yapısı içinde dede, nine, anne, baba, çocuklar ve torunlarla bir ortada olma halimiz bir vakit dilimi içinde yok oldu. Daima göç ederek aile kesimlere ayrıldı ve doğup büyüdüğümüz topraklardan uzaklarda yaşamaya başladık. Bu durum Kefre’de, Findık’te, İloz’da yaşayan akrabalarımız için de geçerli. Büyük çoğunluğu hala İstanbul’da yaşıyor. Ezidi ve Süryani’lerin Midyat’tan ve bölgeden büsbütün yok olmasıyla da yaşadığım ortam daha da küçüldü, yoksullaştı. Çocukluk devrinin ömür ortamı kalmadı. Fakat kimi akrabalarım hayatına bu ortamda devam ediyor. Devlet baskısına karşın özgün ömür biçimlerini müdafaaya çalıştıklarını da hala görüyorum. Hayat devam ediyor.
’50’LERİN İSTANBUL’UNDA KİMLİK SORUNU YAŞAMADIM’
Sizin aile büyükleriniz Türkiye Cumhuriyeti’nin nasıl kurulduğuna şahit oldu. ‘Vatan’ denince akla ne geliyordu?
Çocukluk periyodunu anlatırken nispî bir barış periyodunu de anlatmış oldum. Bu periyotta siyasi hususlarda temkinliydi beşerler. Konutumuzda de vatan niyeti üzerinden bir sohbet ya da tartışma hatırlamıyorum.
İstanbul’a göç kendi kimliğinizi daha âlâ tanımanızı sağladı mı? 50’ler, 60’larda İstanbul’a göçen bir Midyatlı… Haydarpaşa’daki öğretmeninizin tarifiyle ‘dağlı’dan öteye bir şeye tekabül ediyor muydu?
Fransızca öğretmenimin beni bir dağlı olarak nitelemesi benim hafızamda yer etti. Dört yıl boyunca eğitim gördüğüm Haydarpaşa Lisesi’nde öğretmenlerimin, sınıf arkadaşlarımın bir yabancı ya da öteki olduğuma dair hiçbir davranışı olmadı. Bir kimlik sorunu yaşamadım. İstanbul’daki yeni ortamın büyüdüğüm topraklara olan hasretimi unutturmadığını söyleyebilirim.
Sizi insan hakları uğraşına sürükleyen süreçte, başat rolü kime/neye verirsiniz?
Politik kimliğimi, çocukluk hafızamda yer etmiş olan anılar, mimarlık eğitimi mühletince edindiğim bilgiler, 68 devrimci hareketinin coşkusu, üçüncü dünya ülkelerinin bağımsızlık savaşları, Marksist öğreti ve dünya ve Türkiye sosyalist hareketleri oluşturdu. Bu kimlikle insan hakları çabası sürecinde Kürt halkının maruz kaldığı hak ihlallerini ve Kürt sorununu gündemin en kıymetli konusu saydım.
Kitapta anlattığınız 6-7 Eylül olaylarının da şahidi oldunuz. 17 yaşında Kürt bir lise öğrencisinin zihninde; talan, şiddet, zorbalık, tecavüzler, yağma, göçe zorlanan Rum aileler nasıl ve neye tekabül ediyordu?
İstanbul’un toplumsal ve kültürel yapısı, tarihi kimliği Midyat ve Mardin’de olduğu üzere özgündü çeşitliydi. 6-7 Eylül olaylarında şiddete maruz kalan gayrimüslimler Ezidilere ve Kürtlerin Fille sözüyle tanımladıkları Süryanilere tekâbül ediyordu. İstanbul’un çok kültürlü yapısını çok benimsemiş sevmiştim. Farklı kimliklere sahip insanların ziyan görmesine bu nedenlerle reaksiyon gösterdim.
‘ŞİMDİ ‘AH O ESKİ İSTANBUL’ DİYENLERİ DAHA DÜZGÜN ANLIYORUM’
Karaca Tiyatrosu’nda Cibali Karakolu’nu izlemiş, Hilton Oteli’nde mimarlık fakültesinin çay partilerine katılmış, bir yanıyla ‘o eski İstanbul’u yakalamış birisiniz. Bugünle karşılaştırdığınızda birebir devletin o günlerini daha mı günahsız buluyorsunuz?
Fiziki çevreler, insan hayatında çok kıymetli bir yer fiyat. Bir ülkenin siyasi iklimi ne olursa olsun beşerler yaşadıkları köyün, kasabanın, kentin izleri ve anılarıyla yaşar. Gençlik periyodunda yaşadığım İstanbul günleri bana ilişkin günlerdi, devlete ilişkin değil. İstanbul’un ranta kurban edilmiş tarihi semtleri, yok edilmiş mahalle ömrü, iskana açılarak tahrip edilmiş ormanları, yok edilmiş kent içi yeşil alanları, kirletilmiş su kaynakları için ‘Ah o eski İstanbul’ derim doğrusu. Her yerleşmenin kendine has bir kimliğe sahip olmasını isterim. Günümüz kentleşme anlayışı ise Türkiye halklarını asimile ederek Hanefi Müslüman ve Türkleştirerek tek tip insan yaratma siyasetine paraleldir. Kentlerde de tek tipleştirme ve kimliksizleştirme süreci son yirmi yılda daha da hızlandı. Günümüzde sanat hayatı, sinema, tiyatro büyük baskı altındadır. Bu gelişmeye reaksiyon olarak çok büyük tahribata uğramış İstanbul için de sanat ortamı için de ‘Ah o eski İstanbul’ diyenleri anlıyorum.
27 Mayıs’ı da öğrencilik yıllarınızda yaşadınız. ‘Kürtlerin cephesinde’ 27 Mayıs’ın biraz daha farklı yaşandığını tanım etmişsiniz. Nedir o fark?
Kürt halkının ağır olarak yaşadığı Kürdistan’a, Cumhuriyet periyodundan itibaren sömürge idaresi anlayışıyla ekonomik toplumsal ve kültürel ambargo uygulanmaktadır. Kürtler de potansiyel tehlike ve hatalı muamelesi görmektedir. Darbeci faşist generallerinin sergilediği, Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin Kürt varlığını inkâr etmesi ve bu varlığı kendi toprak bütünlüğüne karşı bir tehdit olarak görmesi farklıdır. Sopayı daima elde tutma ve şiddetli kontrolü eksik etmeme siyasetidir bu. Bu uygulama bir ana, 12 Eylül darbe anına mahsus da değildir.
‘FRANSA’DAKİ 68 HAREKETİNDEN SONRA DEMOKRATİK ÜLKE ALGIM DEĞİŞTİ’
Kitabın aksiyon dolu anları ise su üzere akıyor. 68 Jenerasyonu dünyanın her yerinde ayak seslerini duyururken siz de o rüzgarına kapılarak politikleşiyorsunuz. Paris sokaklarından, barikatlarına derken ruh halinizi ‘resmi tarihle yüzleşme’ olarak açıklıyorsunuz. Fırtına bir hayat açıkçası. Bu yüzleşmede hangi tabular yıkıldı sizde?
Fransa’daki 68 hareketi kısa bir müddet içinde sınıfsal bir nitelik kazandı ve bir toplumsal bilinçlenme sıçramasına neden oldu. Bu tüm dünya halklarında da bir şuur sıçraması yarattı. Bende de gelişmiş demokratik ülke algısı değişti. Kapitalizmin metropol ülkelerinden birinde kapitalizmin sömürü sisteminin memleketler arası özelliğini ve hegemonyasını fark ettim. İkinci değerli etkilenme, gençlik devrinde devletin biçimlendirdiği fikirlerimde oldu. 68 ayaklanması mühleti içinde Paris’te izlediğim tartışmalar dinlediğim konuşmalar da sadece sınıfsal çelişkileri değil çalışma hayatının aileyi nasıl etkilediği, bayanın nasıl ikincil pozisyonda hak sahibi olduğunu da gördüm, öğrendim. Kitapta anlattığım bir sohbette muhatap olduğum sorudan sonra 1915 Ermeni tehciri ve soykırımı konusunda resmi öğretiyi aşmam gerektiğini fark ettim.
‘ÇAYAN, GEZMİŞ, ASLAN VE İNAN YAŞASAYDI, BUGÜNE ÇOK TESİRLERİ OLACAKTI’
Mahir Çayan, Deniz Gezmiş, Yusuf Aslan, Hüseyin İnan; Kızıldere Katliamı, kayıplarınız, hücrede geçen 20 ay… Bunların her birinin, her kişinin derin izleri var sizde. Bu beşerler bugün yaşasalardı, politik duruşları nasıl olurdu sizce?
Türkiye’nin 60’lı, 70’li yıllarının devrimci gençleri, dünyadaki 68 hareketinden bağımsız olarak ve Marksist ideolojiyle mücehhez olarak sahneye çıktılar. Onlar dünyadaki 68 ayaklanmasının farkındaydılar fakat bu hareketin sonucu değillerdi. İdeolojik ve politik seviyesi yüksek bir takım oluşturdular. Bu gençler dünya jandarması ABD’nin idaresinde kontrgerilla savaşı stratejisi çerçevesinde planlı olarak keskin nişancıların ve komando ismi verilen faşist çetelerin ve TSK’nin maksadı oldular. Bu yok etme kararı bu gençlerin kurulu sisteme karşı gelecekte de önemli bir tehlike ve tehdit oluşturduğu görüşüne dayanır. İsimlerini saydığınız başkan isimlerin yaşamaları halinde döneklik etmeyecek bir karaktere sahip oldukları, günümüzde de kararlı ve tesirli olabilecekleri niyetine sahibim.
80 darbesinin ardından yaşanan hak ihlallerini, katliamları gördünüz. Bir yalnızlaşma süreci olarak tanım ettiğiniz hissiniz neydi? Bu histe yalnız mıydınız sizce?
80 Askeri Darbesi süreci 70’li yıllardan başlayan bir süreç oldu. Devletin sol niyete ve solculara karşı yok etme teşebbüsleri ve bu gayeyle cinayet işlemesi sol cenahta bir kaygı bir geri çekilme hâli yaratmadı. Lakin 12 Eylül’de devletin tüm örgütleri dağıtması siyasi sendikal hareketi yürüten takımları cezaevine kapatması durumuna karşı önlemde bir eksiklik oldu.
Peki neydi sizi ümitsizliğe ve yalnızlığa iten?
Sudan çıkmış balık durumuna düştü sol hareket hem de tümüyle. Örgütsüzlük, çaresizlik ve ümitsizlik yarattı. Yalnız kalma dediğim bu durumun tanımıdır.
‘İHD BİR TOPLUMSAL SOLUKLANMA HAREKETİDİR’
İnsan Hakları Derneği sanırım şunca politik kürsü ortasında en çok iş üretmiş, yol almış, el uzatmış, ses duyurmuş kanaldı. İHD’nin dün olduğu üzere bugün de muhalefetteki yeri büyük. Kuruluş yıllarında kestirim etmiş miydiniz İHD’nin bu kadar mazluma ses olabileceğini?
İnsan Hakları Derneği’nin kuruluş kademesinde geleceğimizin ne olacağına ya da bizi bekleyen tehlikelerin neler olacağına dair bir gündemimiz olmadı. Temel hak ve özgürlüklerin ayaklar altına alındığı uzun bir devirden sonra toplumsal soluklanma gereksinimine bir deva bir yoldu İHD. Hak savunucularının örgütü oldu. Kürt sıkıntısının silahlı bir mecrada da uç vermesinden sonra baskılar arttı, ağır bedeller de ödendi. 14 yöneticisi ve birçok üyesi öldürüldü. Can verilmiş bir alanı, bir örgütü yani İHD’yi ayakta tutan, bu uğraş geleneği ve ödenmiş bu bedellerdir. İhlaller bugün de devam ettiği için bedel ödemeyi göze alarak çabasına devam etmektedir. İHD mazluma ses olma hedefiyle kuruldu esasen.
90lı yılların Kürt vilayetlerinde, politik olarak atılmayan hangi adımlar, eksik kalan siyasi tutumlar oldu sizce? Türkiye solu, 90’larda yaşananlara kâfi hali göstermiş midir?
90’lı yıllar Kürt siyasi hareketinin partileşme yıllarıdır. Devletin tüm yasaklama, öldürme, kapatma teşebbüslerine karşın bana nazaran siyasi liderler gerekli adımları attı. Bu periyotta Kürt halkı da sivil siyaset yapma kararlılığını gösterdi, bu alanı terk etmedi ve yüksek seviyede politikleşti. Bu cenahta ben bir eksiklikten çok bir muvaffakiyet görüyorum. Kürdistan’daki katliama zorla göç ettirme karşısında tutum almada Türkiye solu tek bloktan ibaret değildi. Bugün Halkların Demokratik Partisi (HDP) bileşeni olan sol partilere mensup olanlar gerekli hali göstermiştir. Bunun dışında kalan, sizin nitelemenizle Türkiye solu, Kürt sorunundan daima uzak duran bir tutum sergiledi.
‘DEMOKRATİK TÜRKİYE TALEBİ ÖNCELİKLİDİR’
Kürtler açısından yeri doldurulamaz kayıplar yaşandı. Ve benzerleri de yaşanmaya devam ediyor. Uzun süren bu savaşın nihayetinde bizi ne bekliyor dersiniz? Somut biçimlerle açıklayacak olursak, Kürtlerin ‘insani hayat hakkı’ uğraşının amacında sizce ne olmalı? Demokratik Türkiye mi? Kendi kendini yöneten Kürtler mi?
Türkiye Cumhuriyeti Devleti, vakte yaydığı siyasetiyle Kürt halkını dağlarından, yaylalarından, ovalarından, toprağından genel bir deyişle kültür ortamından söküp batıya ve yurt dışına yanlışsız göçe zorladı. Savaş halini bu siyasetine münasebet yaptı. Devlet, günümüzde de Türkiye siyasi hareketi içinde yer tutmaya iktidar alternatifi olma pozisyonuna gerçek yol almaya başlayan HDP’yi saf dışı bırakma siyaseti güdüyor. HDP idaresi üyeleri ve dayanak veren toplumsal katmanlarla bu gidişe tüm gücüyle karşı durmaktadır, direnmektedir. Bu direniş demokratik rejimlerde kullanılan bir haktır. Demokratik Türkiye talebi bu nedenle aktüeldir önceliklidir.
82 yaşındasınız, her şeyi, acısı tatlısı ile kana kana yaşamışsınız. Sinema üzere bir hayat. İçinizde aklınızda kalan, şunu şöyle yapmalıydım dediğiniz, ya da düzgün ki vaktinde şunu yapmışım dediğiniz neler var?
Yaşamım boyunca ağır bedel ödediğim kararlarım dâhil hiçbir kararımdan pişman değilim. Tüm teşebbüslerimi şuurla yaptım. Fiziki ve toplumsal çevreyi insanları sevdim. Kitabımın ismi bu nedenle ‘Hayatı Sevdim’ oldu. Hayal ettiğim düşündüğüm bir ömrün bir nizamın kurulmasına da tanıklık etmek isterdim doğrusu. Lakin, bir elimle yumruk öbür elimin parmaklarıyla zafer işareti yaparak “Bir gün mutlaka!” diyorum.
