DSM-5 e nazaran bir şahsa yaygın korku teşhis konabilmesi için en az altı aylık bir müddetin birden fazla gününde bir kadro olaylar ya da etkinliklerle alakalı olarak çok korku ya da korkulu bir beklenti vardır. Ve kişi bu korkusunu denetim etmekte zorlanır. Bu bahsettiğimiz derde aşağıdakilerden üçü ya da daha fazlası eşilk eder
1. Dinginleşememe(huzursuzluk)gergin yani daima diken üstünde hissetme
2.Kolay yorulma
3.Odaklanmada zahmet çekme ya da zihin boşalması
4.Kolay kızma
5.Kas gerginliği
6.Uyku bozuklukları(uykuya dalmakta zorlanma, uykuyu sürdürmekte zahmet çekme, doyurucu olmayan bir uyku uyuma)
Bu tasa, kuruntu ve bedensel belirtiler klinik olarak besbelli bir soruna ya da toplumsal, işle alakalı alanlarda ya da beşerler için değerli başka ömür alanlarımızda (mesela aile, arkadaşlık bağlantılarımız gibi) fonksiyonellikte düşmeye neden olur. Yani bu bahsettiğimiz alanlarda kişi sorunlar yaşamaya başlar.
Kaygılanma Sürecinin Dört Öğesi
Kaygılanma için tetikleyici bir olay olması gerekir. Yani yaşanılan olay kaygılanma sürecini başlatır. Bu olay karşısında aklımızdan biz farkında olsak da olmasak da bir fikir bir yorum geçer. Mesela bir imtihana girdiğinizi düşünün ve imtihandan birkaç gün sonra aklınıza ya imtihandan kalırsam biçiminde bir niyet geldiğini varsayalım. Bu fikir sizde memnunluk yaratır mı? Sanırım hayır. Pekala hangi duyguyu yaratacaktır? Muhtemelen o an gelecekte olma mümkünlüğü olan bir durum için tasa hissedeceğizdir ve bu çok doğaldır. Tüm insanlarda tıpkı duygu oluşacaktır eğer bu sınavı önemsiyorlarsa natürel. Tüm insanlarda tasa oluşuyorsa dert hastalarını hasta yapan nedir? Kaygılanma düzeyi. Ortadaki fark bu. Hepimiz kaygılanırız lakin ne zamanki tasalarımız bizim hayatımızı olumsuz istikamette etkilemeye başladı o vakit patolojikjeşme başlıyor demektir. İmtihandan ya kalırsam niyeti sizin bedeninizde kasılmalar yaratacak, süratli nefes alıp vermenizden ötürü başınızı döndürecek kadar sorun yaratıyorsa artık ortada çözülmesi gereken bir sorun var demektir. Kaygılanma bedensel duyumlarda da kendini gösterecektir. Kaygılanınca doğal olarak kalp atışlarınız hızlanır ve birebir vakitte nefes alıp verme yeniden artacaktır. Bunların sonunda bir davranış gerçekleştiririz yani bir reaksiyon veririz. Kimimiz bu kanıdan kurtulmak için diğer bir şey ile ilgilenir kimimiz üstündeki o gerginliği atmak için su içer kimimiz daha sonuçlar açıklanmadı biçiminde düşünebilir. Dert hissinin başlaması için tetikleyici rastgele bir şey olmalıdır. Örneğin yolda otomobille giderken hafif bir dayanıklısı görmeyip süratlice geçtiğinizde o an için ne kadar dikkatsiz olduğunuzu düşüp kaygılanabilirsiniz. Hatta dikkatsizliğiniz yüzünden birine çarpacağınızı bile saniyeler içinde beyninizden bu imge gelip geçebilir. Ya da başınızın ağrıması bile tetikleyici olabilir ve siz birden baş ağrısının bir hastalığa işaret ettiğini düşünmeye başlayabilirsiniz. Kaygılandıran tetikleyici rastgele bir şey olduğunda zihnimize ziyan göreceğimize ya da güzelimize gitmeyecek rastgele bir şeyin olacağına dair fikirler üşüşmeye başlar. Özetle bir kaygılanma sürecini başlatan tetikleyici olaydır. Olay yoksa niyet ya da his yahut davranış yani olaya verilen reaksiyon gerçekleşmeyecektir. Olay karşında bir fikir gelişir sonrasında ise his ve akabinde davranışsal yansılar gelir. Buna bilişsel davranışçı terapide ABCD döngüsü denir. ABCD döngüsünde her bir öğe ortasında çift taraflı bir etkileşim vardır.
B(düşünce) ya imtihandan kalırsam- imtihandan berbat not alacağım
;
A (olay) imtihana girmek C(duygu) korku
D(davranışlar) kalp atışlarının hızlanması, sakinleşmek için su içmek
Tedavi
Kaygı sorunu yaşayan bireylerin üstteki 4 süreçten geçtiğini anlattık. ABCD sürecinde neler olduğundan yola çıkarsanız sizce bu süreçte nereye müdahale edilirse tasa sorunu yaşayan bireyler için bir umut doğacaktır? A (olay)ya müdahale olabilir mi? İmtihana girmezseniz bir sonuç beklemeyeceğinizden telaş da yaşamazsınız ya da ya kalırsam kanısı aklınıza gelmez böylece. Lakin o imtihana girmemiz gerekiyorsa sanırım buraya müdahale bahtımız yoktur. Öteki kısımlara baktığımızda, fikir his ve davranış kısımlarına müdahale edilebilir mi? Evet, kanılar hisler davranışlar değiştirilebilir esnetilebilir zira hepsi öğrenilmişlerdir ve bu da onları değiştirilmeye açık hale getirir. Kanılar esnetilebilirse hisler da bundan etkilenecektir ve davranışlarımız da. Hintli pasifist siyasetçi Gandhi bir kelamında, niyetlerimize dikkat etmemiz gerektiğini zira bunun hislerimize dönüşeceğine birebir formda hislerimize da dikkat etmemiz gerektiğini bunun da davranışlara dönüşeceğine ve davranışları etkileyebileceğine değinir.
Düşüncelere, hislere, davranışlara nasıl müdahale edeceğiz? Öncesinde ne oldu da kaygılanmaya başladınız bunu bulmalısınız. Sizi ne tetikledi? Ve o anda aklınızdan ne geçti? Aklınızdan ne geçtiği çok değerlidir zira niyetler üzerinde çalıştıktan sonra fikirlerinizde esneme olacaktır ya da kanılarınız değişecektir. Fikirler üzerinde neden duruyoruz? Zira fikir his davranış birbiri ile irtibatlıdır birindeki değişim başkalarını etkileyecektir. Bunu örümcek ağındaki bir yerin başka tüm yerlerle irtibatlı olması hasebiyle tek bir noktadaki hareketin her yerden algılanması üzere düşünebiliriz. Fikre yönelik bir ekip sorular vardır. Aklınızdan geçen fikir size ne veriyor ve sizden ne çalıyor? Korktuğunuz durumun oma mümkünlüğü ne? Bu kanıyı hangi ispatlar destekleyebilir hangi ispatlar desteklemez? Halindeki sorularla kanılarınız üzerine konuşulur yani fikirleriniz hipotez üzere ele alınır yani yüzde yüz hakikat üzere kabul edilmez. Bu sizin kanılarınız yanlış biz bunları düzelteceğiz demek mi? Tabi ki hayır. Varsayalım ki fikriniz gerçek. O vakit bununla nasıl başa çıkabileceğiniz ya da farklı neler yapılabileceği üzerinde sizinle bir çalışma yapıyoruz.
Davranışlar kısmına nasıl bir müdahale yapılıyor? Davranışlar olay niyet hisler silsilesinden sonra yaptığımız aksiyonlardır. Örneğin kalbimizin süratli bir formda atması fizyolojik bir duyumdur bedeninizin gerilmesi hatta gerginlikten ötürü olan uyuşmalar ellerin ayakların içe dönmesi. Bunları davranışlarımız kategorisinde kıymetlendiririz. Bunlar için gevşeme idmanlarının nasıl yapılacağı üzerinde bilgilendirme yapılmalıdır.
Savaşıyor musunuz yoksa kaçıyor musunuz?
Kaygılanmamak için yaptığınız bir ekip davranışlarınız var mı? Örneğin kaygılanmamak için dikkatinizi dağıtmak ismine diğer işlere koyulmak, yer değiştirmek. Kaygılandıktan sonra telaş tepkilerinizin bitmesi için kendinizce yaptığınız davranışlarınız var mı? Örneğin dışarı çıkıp ortam değiştirmek, su içmek, bacaklarınız titriyorsa bunu bastırmak için yürümeye başlamak. Bunlar sıkıntılı davranışı devam ettiren ancak tasa sorunu yaşayan bireylerin farkında olmadan yaptıkları yanlışlardandır. Pekala bu davranışlar nasıl oluyor da telaş sorunu yaşayan bireylerin sıkıntılarının sürüp gitmesine neden oluyor? İsterse çalışabilecek olan gençten bir dilenci düşünün her gün sabah yanından geçerken ona para veriyorsunuz diye düşünelim. Bu durumda dilenci çalışmayı tercih eder mi ? Edebilir lakin yüksek ihtimalle etmeyecektir. Sizin kaygılanmayayım diye yaptıklarınız da kaygılandıktan sonra rahatlamak için yaptıklarınız da dilenciye verdiğiniz paraya benzeri. Dilenciye para verirseniz dilenmeye devam edecektir. Yani kaygılanmaktan kaçarsanız ya da kaygılandıktan sonra rahatlamaya çalışır dertlerinizle yüz yüze gelemezseniz tasalarınız sizin için yalnızca his değil sorun olarak kalacaktır. Bunun davranış bilimlerindeki açıklaması ise şu haldedir: İstenilmeyen uyarıcı(bacakların titremesi) ortamdan çıkarıldığında( bacakların titremesini bastırmak için yürümek) yapılan davranışın(kaygı yaratan bir niyetin akla gelmesi) ortaya çıkma ihtimali artar. Özetle tasayı gidermek için yaptıklarınız karşıt tepmektedir, tekrar tekrar kaygılanmanıza neden olmaktadır.
