Amanda Smith ve eşi yıllarca gece uykularından bızz-bızz-biip alarmlarıyla uyandı. Bu alarm Smith’in kan şekerinin çok düşük ya da çok yüksek olduğu manasına geliyordu. Genç bayan ya yatağının baş ucuna stokladığı meyve sularından birini açıp içiyor ya da pompasını ayarlayıp kan sirkülasyonuna bir doz insülin salınmasını sağlıyordu.
Kanada’nın Ontario eyaletinin London kentinde yaşayan 35 yaşındaki Smith, bir Tip 1 diyabet hastası. Tip 1 diyabet, hastaların pankreaslarında bulunan ve misyonu insülin üretmek olan adacık hücrelerini ortadan kaldırıyor. Bu nedenle Smith üzere hastaların daima kan şekeri seviyelerini takip etmeleri ve gerektiğinde çeşitli formlarda insülin almaları gerekiyor.
Bir hemşire olan Smith bu durumu, “Dikkatinizi diyabetinize vermek zorundasınız, aksi takdirde ölürsünüz” kelamlarıyla özetledi.
ÇOCUKLUĞU ANNESİNİ UYARMAKLA GEÇMİŞTİ
Smith için diyabet maalesef sürdürülebilir hastalık değildi. Günlerini cehenneme çeviriyor, geleceğini öngörülemez hale getiriyordu. Smith’in bir akrabası geçmişte bu hastalık nedeniyle bir uzvunu yitirmişti.
Smith bilhassa kan şekerinin çok düştüğü vakitleri öngörmekte zorlanıyordu. Çünkü kan şekerinin düştüğünü hissettiğinde iş işten geçmiş oluyordu. “Kendinizi meyyit üzere hissediyorsunuz. Halsizlikten kıpırdayamıyorsunuz, mideniz bulanıyor. O an bir şeyler yemezseniz öleceğinizi anlıyorsunuz” diyen Smith, kan şekerini yükseltmek için çok fazla karbonhidrat tükettiğini, bunun da ani yükselişlere neden olduğunu anlattı.
Aslında Smith bu hastalığa yabancı değildi. Smith’in çocukluğu kendisi üzere Tip 1 diyabetli olan annesine “Şekerini denetim et” demekle geçmişti. 30’lu yaşlarında bu sefer kendi ailesi birebir şeyi Smith’e yapmaya başladı.
Şu an 9 yaşında olan kızı Draya oyun oynamak için annesinin telefonunu alıyor lakin sık sık gelen bildirimler nedeniyle bölünüyordu. “Anne şekerini denetim et” diyen Draya büyüyünce doktor olmak ve hastalığa deva bulmak istediğini belirtiyordu.
SEVGİLİLER GÜNÜ’NDE HAYATI DEĞİŞTİ
Smith’in hayatı 2023 yılının 14 Şubat günü değişti. Hekimler, embriyonik kök hücreleri kullanarak ürettikleri replasman adacık hücrelerini, Smith’in karaciğerini besleyen bir kan damarı aracılığıyla bayanın bedenine nakletti. Ağustos ayına gelindiğinde, Smith’in insülin muhtaçlığı büsbütün sona ermişti. Bedeninin gereksinimi olan insülini yeni hücreleri sayesinde kendi kendine üretebiliyordu.
The Washington Post’a konuşan Smith, “Kendimi yine olağan hissediyorum. Diyabetin hayatınızın ne kadarını kapladığını, büsbütün ortadan kalkana kadar fark etmiyorsunuz” tabirlerini kullandı.
Geçtiğimiz bir yılda alarm seslerinden ve bildirimlerden uzak yaşadıklarını söyleyen Smith, bunun bir mucize olduğunu tabir etti. Smith’le ilgilenen sıhhat çalışanları da birebir fikirdeydi. Toronto Üniversitesi Pankreas Nakil Programı’nın cerrahi yöneticisi olan Trevor Reichman, “Yıllarca diyabetle yaşadıktan sonra altı ay içinde hastalığın adeta ortadan kalkmasını görmek inanılmaz” derken hemşire Andrea Norgate de “Buna bugüne kadar dünyada yaşanmış en heyecan verici şey demek daha isabetli olur diye düşünüyorum” sözlerin kullandı.
12 HASTADAN 11’İNDE SONUÇLAR BAŞARILI
Smith’in modülü olduğu araştırma, diyabetin yok ettiği hücrelerin yerine yenilerini koyup hastalığa kökten tahlil arıyor. 20 yılı aşkın vakittir devam eden kök hücre araştırmaları, bu çalışma sayesinde çok somut sonuçlara ulaşıyor.
Kök hücreler bedende her türlü hücreye ya da dokuya dönüşebiliyor. Bilim insanları kök hücrelerin bu gücünden yararlanarak, hastalık ya da yaralanma sonucu hasar almış organları yenilemeyi hedefliyor.
Smith, bir laboratuvar ortamında kök hücrelerden üretilmiş adacık hücrelerinin nakledildiği 12 Tip 1 diyabet hastasından biri. Amerikan Diyabet Derneği’nde temmuz ayında yapılan sunuma nazaran, hastalardan 11’i insülin alımını ya büsbütün sonlandırdı ya da büyük oranda azalttı.
Vertex Pharmaceuticals şirketinin geliştirdiği tedavi, hastalar için çok şey vadediyor. Lakin birçok uzman şimdi erken kademelerde olan tedavinin bitiş çizgisine değil ancak ileriye yanlışsız bir adım olduğunu söylüyor.
BAĞIŞIKLIK BASKILAYICILAR RİSK YARATIYOR
Hastaların bedenlerine nakledilen hücrelerin ne kadar mühletle insülin üreteceği ya da tedavinin uzun vadede inançlı olup olmadığı şimdi bilinmiyor. Bunun için daha fazla hasta üzerinde daha uzun periyodik testler yapılması gerekiyor.
Dahası hastalar bedenlerine nakledilen hücrelerin reddedilmemesi için bağışıklık baskılayıcı ilaçlar almak zorunda. Deneye katılan hastalardan biri bir sinüs ameliyatının komplikasyonları sonucu ortaya çıkan enfeksiyon nedeniyle hayatını kaybetti. Uzmanlar hastanın bağışıklık baskılayıcı ilaçlar kullanmasının enfeksiyonla savaşı baskılayıp mevt riskini artırdığını vurguladı.
Smith şu an günde üç defa bağışıklık baskılayıcı ilaç alıyor. İlaçları kullanmaya başladığında ağzında aftlar çıktığını ve hasta bireylerle birebir ortamda bulunduğunda dikkat etmesi gerektiğini belirten Smith, “Diyabetin yarattığı sıhhat riskleriyle ve iniş çıkışlarla kıyaslandığında bu yönetim edilebilir bir durum” dedi.
“DİYABETLİ OLMAK İÇİN EN GÜZEL ZAMAN”
Michigan Diyabet Araştırmaları Merkezi Yöneticisi Scott Soleimanpour, Tip 1 diyabet teşhisi aldığında şimdi yaşındaydı. Gençlik yıllarında hekimleri kendisine sık sık “Merak etme 10 sene içinde devası bulunacak bu hastalığın” diyordu. Bugün 40’lı yaşlarında olan Soleimanpour, doktor olduğunda kendi kendine bir kelam verdi: Hastalarına kesin tarihler vermekten kaçınacaktı.
Yine de umutlu olduğunu belirten Soleimanpour, “Diyabetli olmak berbat bir şey lakin şu an diyabetli olmak için en düzgün vakit zira bu inanılmaz teknolojilere sahibiz. Yolun sonuna gelmedik ancak seyahatimiz devam ediyor. Seyahatin bu evresinde soluklanıp ‘Gayet hoş, devam edelim’ demekte bir sakınca görmüyorum” tabirlerini kullandı.
PANKREAS NAKLİNDEN BUGÜNLERE GELİNDİ
Aslına bakılırsa diyabete deva bulma eforları kök hücre araştırmalarıyla başlamadı. Takvimler 1966’yı gösterirken, tabipler birinci defa bir diyabet hastasına tam pankreas nakli gerçekleştirdi. Lakin böylesi büyük bir ameliyatın dünya genelindeki milyonlarca Tip 1 diyabet hastası için deva olması mümkün değildi.
Ne var ki vakitle pankreasın yapısı anlaşıldıkça bilim insanları bu ameliyatı nasıl küçültebileceklerini düşünmeye başladı. Pankreasın içinde insülini ve öteki hormonları üreten ve adacık olarak bilinen hücre kümeleri bulunduğunu keşfeden araştırmacılar, bütün bir organı nakletmektense bağışçılardan toplanan adacıkları nakletme seçeneğini denemeye karar verdi.
Edmonton kentinde bulunan Alberta Üniversitesi’nde misyon yapan bir nakil cerrahı olan James Shapiro, bu sorun üzerinde çalışmaya 1980’lerde başladığını belirterek, “Yaptığım deneylerin hiçbiri işe yaramadı. Başlangıçta sıçanlardaki diyabeti bile nadiren aksine çevirebiliyorduk” dedi.
EDMONTON PROTOKOLÜ 2000’DE YAYINLANDI
Denemelere devam eden Shapiro ve meslektaşları, 2000 yılında adacık nakli yapılan yedi hastanın insülin kullanmayı bıraktığını duyurdu.
Edmonton Protokolü ismi verilen bu süreç, diyabet araştırmacılarını heyecanlandırdı. Hücrelerin yerlerine yenilerinin koyulabileceği ve hastalığın bilakis çevrilebileceği kanıtlanmıştı.
Soleimanpour, bu noktada problemlerin da netleşmeye başladığını belirtti.
Hücre naklini sık sık tekrarlamak gerekiyordu. Üstelik hastaların birçok nihayetinde tekrar insüline gereksinim duyuyordu. Bağışıklık baskılayıcı ilaçlar enfeksiyon ve kanser riskini artırıp çeşitli yan tesirlere yol açıyordu. Donörlerin bağışladığı adacık ölçüsü da ziyadesiyle sonluydu.
O günden bu yana gerçekleştirilen 1000’i aşkın nakil, yaklaşımın işe yarayabileceğini gösterdi. Geçen yıl ABD makamları, donörlerden alınacak adacık hücre terapisini onayladı.
“ALTI ADIMLI EĞİTİM SÜRECİ”
Araştırmacılar donör hücre yetersizliği problemine tahlil bulmak için kök hücre alanına yöneldi.
Vücudumuzdaki hücrelerin birçoğunun vazifeleri muhakkak. Fakat insan embriyosundan elde edilen kök hücreler, bedendeki tüm dokulara ve organlara dönüşebiliyor, gerektiğinde beynin, kasların ya da pankreastaki adacıkların bir kesimi haline gelebiliyor. Teorik olarak bilim insanlarının gereksinim duydukları kadar çok kök hücre üretmesi, hücrelerin kalitesini ve tutarlılığını denetim etmesi mümkün.
Douglas Melton’ın oğlu Sam’e 1991 yılında şimdi bir bebekken Tip 1 diyabet teşhisi kondu. Melton o devirde Harvard Üniversitesi’nde, kurbağaların gelişim süreçleri üzerine çalışıyordu. İlerleyen vakitte Melton’ın kızı Emma da Tip 1 diyabet teşhisi aldı. Hal bu türlü olunca Melton, bilim insanlarının süreci kopyalayıp hastalara yardım edebileceği umuduyla çalışmalarının odağını insülin üreten hücrelerin olağan gelişimine çevirdi.
Melton, kısa mühlet içinde kök hücrelerle ilgili kıymetli bir gerçeği keşfetti. Kök hücreler her tıp hücreye dönüşebiliyordu lakin bunun için gerçek biçimde yönlendirilmeleri kuraldı. Melton’ın laboratuvarı 20 yıl boyunca bu adımları, gereken gereçleri ve zamanlamayı belirlemek için çalıştı. Sonunda haftalar süren “altı adımlı eğitim süreci” belirlendi.
ŞİRKETE ÇOCUKLARIN İSİMLERİ VERİLDİ
Felicia Pagliuca, Melton’la bir seminerde tanıştığında Cambridge Üniversitesi’nde kanser biyolojisi alanında çalışıyordu. Bir hastalığı uygunlaştırmak için hücreleri öldürmek yerine hücrenin kendisini ilaç olarak kullanma fikrinden çok etkilenen Pagliuca, Melton’ın laboratuvarına katıldı. Bilhassa bu hücreleri laboratuvarda sıfırdan üretebilme fikrine bayılmıştı.
Bilim insanları, laboratuvarda ürettikleri hücreleri test etmek için insülin salgılanması halinde renk değiştiren bir hususla birlikte glikoz içeren bir kaba alıyordu. Pek çok denemenin akabinde karışımın rengi maviye döndü, bu da nihayet yanlışsız formülün tutturulduğu manasına geliyordu.
Araştırmacılar bulgularını 2014 yılında yayımlayıp Semma Therapeutics şirketini kurdu. Daha sonra Vertex Pharmaceuticals 950 milyon dolar karşılığında Semma’yı satın aldı. Semma’nın ismi Melton’ın çocukları Sam ve Emma’dan geliyordu.
SORUN 40 YILDIR AYNI
Kök hücre tedavisinin daha emniyetli ve küçük çocuklar da dahil daha fazla hasta için erişilebilir olması için hücreleri bağışıklık sisteminden müdafaanın yolunu bulmak gerekiyor.
Irl Hirsch, Washington Üniversitesi’nde vazife yapan bir endokrinoloji uzmanı. Kendisi de diyabetli olan ve geçmişte Vertex’e danışmanlık yapan Hirsch, 1980 yılında tıp fakültesine başlamadan evvel tanınmış endokrinolog Paul Lacy için çalışıyordu.
O devirde Lacy’nin kemirgenler üzerinde nakil yoluyla diyabet tedavisi hakkında çalıştığını belirten Hirsch, “Herkese, ‘5 yıl içinde bu hücre nakillerini insanlarda da gerçekleştireceğiz’ diyordu. Herkes buna inanıyordu lakin olmadı. En büyük sorun bağışıklık reddetmesi ve bağışıklık sistemini baskılama gereksinimiydi. 1980’de de bu sorun yaşanıyordu, artık de yaşanıyor” dedi.
Ancak bilim insanları bu sorunu çözebilmek için ellerinden geleni yapıyor. Vertex hücreleri biyomühendislik yoluyla geliştirilmiş bir aracın içine yerleştirme metodunu test ediyor. Şirket ayrıyeten hücreleri “hipoimmün” yani bağışıklık sisteminin göremeyeceği hale getirmek için gen düzenleme tekniklerini kullanıyor. Hastalarından kendilerinden kök hücre üretip bunları adacık hücrelerine dönüşmeye zorlayan araştırmacılar da var. Bağışıklık sistemi bu hücreleri yabancı görmediği için, bağışıklık baskılayıcı ilaç muhtaçlığı da azalıyor.
HASTALAR VE DESTEKÇİLERİ SABIRSIZLANIYOR
Berbat bir hastalığı tedavi etmek için kişiyi uzun mühlet bağışıklık baskılayıcılara maruz bırakmak birçok hekimi endişelendiriyor lakin hastalar ve hasta hakları savunucuları tedavinin yaygınlaşması için sabırsızlanıyor.
Günümüzde kullanılan diyabet tedavileri hayat kurtarsa da harika değil. Enfeksiyon risklerinin göz gerisi edilmemesi gerek fakat bir araştırma ve savunuculuk örgütü olan Breakthrough T1D’nin başkanı Aaron Kowalski, “Akranlarınızdan 15 yaş erken kalp krizi geçirme, kör olma ve böbreklerinizi kaybetme riski de göz önünde bulundurulmalı” dedi.
Smith, kendisini yıllarca hayatta tutan insülin pompasını mutfak dolabının art tarafına gönderebildiği için çok keyifli olduğunu belirterek, “Artık hayatımı hastalığımın etrafında planlamak zorunda değilim. Bunu herkese ulaşabilmesi için dua ediyorum. Benim hayatım değişti” tabirlerini kullandı.
The Washington Post’un “Diabetes took over her life, until a stem cell therapy freed her” başlıklı haberinden derlenmiştir.
