Müge Gülmez
Anthony David’in zihin, vücut ve ömür üçgeni ortasındaki etkileşimleri, bir nöropsikiyatrist ve akademisyen olarak mesleğinde deneyim ettiği yedi olay ile ele aldığı ‘Dipsiz Çukurun İçine Yanlışsız: Bir Nöropsikiyatrın Rahatsız Zihinler Üzerine Notları’ Mehmet Doğan’ın çevirisiyle Koç Üniversitesi Yayınları etiketiyle raflarda yerini aldı.
Anthony David, University College London temelli İngiliz bir nöropsikiyatristtir. Daha evvel King’s College London Psikiyatri Enstitüsünde bilişsel nöropsikiyatri profesörü ve dekan yardımcısı olarak vazife yapmıştır. 2018’den beri University College London’da Akıl Sıhhati Enstitüsü Yöneticisi olarak misyon yapmaktadır. Çok çeşitli mesleksel ve araştırmaya dayalı çalışma alanlarına sahiptir; şizofreni, nöropsikiyatri, tıbbi olarak açıklanamayan sendromlar ve hem yapısal hem de fonksiyonel nörogörüntüleme üzerine yayınlar yapmaktadır. Şizofreni ve öteki bozukluklarda iç-görü araştırmalarında uzmanlaşmıştır. Kraliyet Tabipler Koleji, Kraliyet Psikiyatristler Koleji, Tıp Bilimleri Akademisi ve Deneysel Psikoloji Derneği üyesi üyesidir. Tıpkı vakitte hem İngiliz Nöropsikoloji Derneği’nin hem de İngiliz Nöropsikiyatri Derneği’nin kurucu üyesidir.
Bilişsel nöropsikiyatrist olarak David, toplumsal ve bilişsel psikolojiden nörolojiye kadar birçok araştırma alanını kendi uzmanlığı doğrultusunda bu kitapta bir ortaya getirmiş. Her bir hasta için kilit nedenin, travmatik bir hafızadan kimyasal bir dengesizliğe, sıhhatsiz bir fikir üslubundan bilinmeyen bir tümöre kadar birçok olgudan kaynaklanabileceğini hadiselerden örneklerle aktarıyor. Bu kitap toplumda görünmez kılınan hadiselerden, son derece ilerlemiş ve fark edilebilir akıl hastalıklarına kadar insan zihninin karmaşıklığını inceleyen, niyet ve his bozuklukları hakkında ufuk açıcı bir okuma olarak nitelendirilebilir.
İlk kısımda, güzel bir ressam ve fotoğrafçı olan Jennifer’ın öyküsü ile, birbirinin ayna imgesi sayılan iki hastalık olan şizofreni ve Parkinson hakkında ayrıntılı bilgiye sahip olma talihi yakalamaktayız. Şizofreni hastalığını tedavi etmede kullanılan antipsikotikler, dopamin blokajı ile Parkinson hastalığını andıran yan tesirlere sebebiyet verebilmekteydi. Jennifer’ın Parkinson hastalığına yakalanmasının sebebi tam olarak kullandığı antipsikotik ilaçlar olmasa da bayan bu iki hastalıktan da mustaripti. Dopamin fazlalığı psikoza, azlığı ise Parkinson hastalığına sebep olabilmekteyken Jennifer’ın nasıl tedavi edileceği tabipler ortasında büyük bir probleme dönüşmüştü. Lakin bir gün konutunda katatoni nöbeti geçirirken hastane grupları tarafından konutuna zorla girilerek kurtarıldı ve hastaneye yatırıldı. Katatonik bir halde hastaneye yatırılan Jennifer’ın okur tarafından daha düzgün anlaşılmasını sağlayan tecrübesini şu sözlerle aktarıyor David:
“Katatoniden kurtulan kişinin bunun nasıl bir şey olduğunu anlattığı örneklere rastlanabilir. Hastalardan biri bana, bedeninde nükleer bomba olduğunu sandığını, tek bir kasını dahi hareket ettirse bütün dünyanın yok olacağı hissine kapıldığını söyledi. Öteki bir hasta, Tanrı’yla bir olduğunu düşünmüş ve vecd haline geçmiş. Kimi hastalar katatoniye girdiklerini çok az hatırlarlar ya da hiç hatırlamazlar.” (s.23)
Sonraki kısımda sağlıklı hayat ve spor tutkunu olan, geçirdiği kaza sonucu bedeninin sol yanı işlemeyen ve bir cins baş karışıklığı ile yaşamak zorunda kalan Patrick’e tanıklık etmekteyiz. Patrick vakti, kim olduğunu, terapistlerini vakit zaman unutmaktaydı ve kazadan sonra birtakım şeyler Patrick’e bir oldukça sıra dışı gelmekteydi. Sağ olduğundan bile emin değildi; bir çeşit arafta kalmıştı. Zihninde bariz bir farklılık oluşmuştu ve gerçeği yadsıma içerisindeydi. Bir gece sinek ilacı içerek intihara teşebbüs etti. Ağır depresyon teşhisiyle psikiyatri hastanesine yatırıldıktan sonra Doktor David ile tanıştı. Doktor, Patrick’in hastalığını çözümlerken onun içerisinde bulunduğu sanrılı hali sanrının ne demek olduğunu tartışarak en kolay hali ile okura sunmayı ihmal etmiyor:
“Sanrı sabit, temelsiz bir inançtır, kişinin kültürel etrafının ortak bir inancı değildir, bireyi olumsuz tesirler (belki diğerlerini da). Mantıken imkânsız olabilir de olmayabilir de. Olgulardan çok pahalar sıkıntısı olabilir de olmayabilir de. Elde edebileceğimiz en güzel tarif budur.” (s.35)
Dipsiz Çukurun İçine Hakikat, Anthony David, Mütercim: Mehmet Doğan, 176 syf., Koç Üniversitesi Yayınları, 2021.
Patrick aslında beyin zedelenmesi sonucunda etrafındaki şahısların gerçekte tanıdığı yahut bildiği bireyler olmadığını, birilerinin o şahısların yerine geçerek kendisiyle makûs bir oyun oynadıklarını düşünmekteydi. Yalnızca bireyler de değildi bu hissiyatı uyandıran: Etrafındaki eşyaların ve yerlerin da geçersiz olduğunu düşünüyordu. Bir mantık yürütememe kusuruna sebebiyet veren beyin hasarının akabinde yapılan tetkikler sonucunda yüzleri tanımada zorluk çektiği anlaşılmıştı. Yüzleri er ya da geç tanısa dahi “güven verici aşinalık hissi” ona yaklaşmıyor olabilirdi. Anılarını otomatik güncelleyemiyor, belleği tam işlemiyor olabilirdi. Lakin Patrick öğrenebiliyordu. Terapistlerin yardımıyla “ne vakit bir şeyden kuşku etse, bir şeyler gözüne tuhaf, yanlış, düzmece görünse, bunu kâğıda dökmeyi, alternatif açıklamalar bulmak için kendini zorlamayı öğrendi, mesela dünyanın gerçek dışı ve düzmece olduğu fikrine kapıldığında.” (s.47)
Üçüncü kısımda, bir kamyon sürücüsü olan Thomas’la birlikte depresyon ve intiharın ayrıntılarına vakıf olmaktayız. Çok dindar bir Hristiyan olan Thomas depresyona giriyor, ümitsizlik içinde inancını terk ediyor ve bu da onun hayat hedefini kaybetmesine yol açıyor. Bu bağlamda David, İngiltere’de intiharın kabahat kapsamından çıkarılmasının Avrupa’nın geneline kıyasla epey geç oluşunu, ‘kendi canına kıymak’ ve ‘intihar hatası işlemek’ tabirlerinin ortasındaki farkı ve depresyonun en besbelli özelliği olan ‘aşırı genelleştirme tepkisi’ni anlatıyor. Émile Durkheim’ın intihar üzerine yazdığı denemeye referansla, dinin ömür gayesi oluşturmada kıymetli bir etken olduğunu aktarıyor hekim. Durkheim’ın araştırmasında Protestanlar ile Roma Katolik Kilisesi’ne bağlı olanlar ortasındaki intihar oranlarının gözle görülür ölçüde farklılaştığını ve Protestanların intihar oranlarının Roma Katoliklerine göre üç kat fazla olabildiğini aktarıyor:
“Aslında, inançları ve uygulamaları aracılığıyla din, ‘yoğun kolektif yaşam’ ürettiği ölçüde intiharı engellemede sahiden kıymetli oluyordu. Tabiatı gereği Protestanlık daha bireyciydi ve intihar konusunda birebir giderici etkiyi göstermiyordu.” (s.57)
Şüpheci ve inançsızlar için ise Durkheim şöyle muharrir: “Mümin, kuşkuları olduğu ölçüde… mensubu olduğu dini imanla daha az dayanışma hisseder, kendini o imana azat eder ya da birey, ailesine ve siyasi topluluğuna yabancılaştığı ölçüde, kendini anlamakta zahmet çeker, asap bozucu ve acı veren şu sorudan kaçamaz: Tüm bunların manası ne?” (s.57) Dahası, intihar riskleri ortasında “erkek olmak, daha evvel intihar teşebbüsünde bulunmuş olmak, akıl hastalığından mustarip olmak, umudunu yitirmek, ayrıyeten çok uyuşturucu ve alkol kullanmak” üzere etmenlerin bulunduğu klinik araştırmalar tarafından kanıtlanmıştır. (s.58) Öte yandan, toplumsal etkenlerden de bahsedilmekte: İşsizlik, boşanma, ekonomik sakinlik vb. Lakin değişik olan, savaşların intihar oranlarını yükseltmediği, tersine ortak hedef hissini beslediği gerçeği. Son olarak “aşırı genelleşmiş bellek” depresyona sahip olan birden fazla kişinin sergilediği bir özellikken, yaratıcı fikrin geçmişten yeni dersler çıkararak ilerlemeye neden olduğunu; yani çok genellemeye ket vurduğunu söylüyor David. Alternatif bir çıkış yolu görülemediği durumlarda başkahramanın çok genelleşmiş bellek olabileceğini izah ederken okura bir çıkış noktası da sunuyor:
“…dünyanız çöktüğünde, öbür bir dünya yaratma umudunuz yoksa, aslında bir geleceğiniz, umudunuz, uğruna yaşanacak bir şeyiniz yok demektir. Geçmişimize bakalım ve kaç farklı kişi olduğumuzu görelim; yaşamak istediğimiz geleceği başımızda canlandırmanın anahtarı işte budur: Neler olup bitebilir, nerede olmak istiyorum, hayatım nasıl daha farklı olabilir.” (s.65)
Sonraki kısımda manik depresif tanısı konulan Junior ile, moralin epey yüksek olduğu lakin çok bir hale vardığı ‘mani’, maniye kıyasla daha yumuşak ve kısa geçen ‘hipomani’ ve nöbetler ortasında kişinin girdiği olağan ruh halini betimleyen ‘ötimi’ kavramlarıyla tanışıyor okur. ‘Kendilerine düşkün olmaları ve diğerlerini umursamamalarını’, nadiren memnun olmalarını, ‘Hemen artık istiyorum’ diyerek hükümranlık kuran bir zihin yapısına sahip olmalarını bu hastalıktan mustarip şahısların kimi ortak özellikleri olarak betimlenmekte. Denetimli iki uçluluk olan ‘siklotimi bozukluğu’nu açıklanırken, manik depresif hastalıkta uyku döngüsünün değerine de vurgu yapılmakta.
Her bir hadise örneğini tek tek ele almak bu yazının hudutlarını aşsa da yedi kısımdan oluşan bu kitap psikiyatri, nöroloji, psikoloji, sosyoloji, tarih ve vakit zaman müzik, edebiyat ve sinema alanlarından da bilgiler sunmakta. Öğretici bir metin olmasının yanı sıra, kitapta yer alan olayların her birinin merkezindeki zihin-beden irtibatının birbirinden bağımsız olduğuna dair klâsik tıbbi varsayımlara baş tutan bir izlek kelam bahsidir. Bu olaylar tıbbın şimdi yeni yeni keşfetmekte olduğu bir dizi nörolojik ilişkinin kesişim noktasında bulunmaktadır. Olaylarının birden fazla o kadar olağandışı bir semptom[lar] ve sendrom[lar] karışımı sunuyor ki, ne kadar araştırılsa da tıbbi-psikiyatrik literatürün bu olaylara rehberlik edecek birkaç emsal içerdiği görülmektedir. Yani muharrir büyük resme bakmaya çalışarak, hem zihinde hem de vücutta güzelleşmeye gereksinim duyan hasarlı istikametlerin sağlam takibini yapmaya itina göstermektedir. Ona nazaran, “asıl problem, hakikat açıklama düzeyine biyolojik, ruhsal ve toplumsal süreklilik üzerinden ulaşmaktır.” (s.150) Aslında muharririn disiplinlerarası bir özgeçmişe sahip olması ve bu özelliği ile olayları sıradan olmayan bir iç-görü ile hareket ederek çözümlemesi günümüz dünyasında gerek kişisel gerek toplumsal olguları açıklamada disiplinlerarası bir bakışın ne kadar kıymetli bir kriter olduğunu ortaya koymakta. Dahası, klâsik ikili tıp zihniyetinin, yani zihin ve vücudu birbirinden bağımsız sistemler üzere inceleyen geleneğin şimdi tam olarak keşfetmediği yahut kavrayamadığı ikilemlere dair genel bir bakış sunmaktadır. Kendisinin de tabir ettiği üzere: “tıbbın tüm bu alanları kapsaması, sorunu biraz olsun manaya yolunda bizi o tabansız çukurun karşı yakasına taşıyabilir, inancımızı tekrar tesis edebilir hatta vakit zaman insanların ömrünü büsbütün değiştirebilir.” (s.150)
